Nie będę pisał bardzo długiego wstępu, zaznaczę tylko kilka uwag w kwestii technicznej :
Jest to przetłumaczony artykuł z 2018 roku z Encyklopedii Irańskiej z języka angielskiego na temat Scytów, obejmuje on trzy sekcje czyli :
- Historia .
- Archeologia .
- Kultura duchowa, religia i sztuka.
Na końcu mamy bibliografię która ma ponad 140 pozycji źródłowych i tytułów, na początku w sekcji 1.HISTORIA dodałem kilka kolorowych grafik, jak również mapę Scytii z plansz które są ogólnie dostępne w sieci, od sekcji 2. ARCHEOLOGIA rozpoczynają się szkice i rysunki których źródłem jest Encyklopedia Irańska, jest ich kilkanaście, zresztą wszędzie jest to w nawiasie zaznaczone.
Ponieważ cały artykuł jest objętościowo duży – wordpress pokazuje 70 minut czytania, porobiłem odstępy żeby to było ładnie i w sposób czytelny podane, każdy akapit tłumaczyłem oddzielnie, zamiast kopiować całość na zasadzie kopiuj-wklej przez internetowy translator, bo w taki sposób były poważne błędy w stylu ‚kali-mieć” lub zdarzała się np. zła odmiana gramatyczna jeżeli chodzi o nasz język polski, a tłumacząc po kawałeczku myślę że treść jest bez większych błędów, jeżeli ktoś gdzieś wychwyci jakiś błąd to tylko dlatego że objetość jest naprawde duża i coś mi mogło umknąć.
Usunąłem jedynie z oryginalnej wersji anglojęzycznej większość odniesień które były w nawiasach do jakiegoś konkretnego źródła, książki czy opracowania bo tych odniesień było bardzo dużo i przeszkadza to moim zdaniem w czytaniu tekstu a jak wspomniałem – bibliografia pod artykułem to jest ponad 140 tytułów.
Bardzo żałuje że nie zamieściłem tego opisu w mojej książce gdzie mam cały rozdział poświęcony Scytom bo lepszej charakterystyki tego ludu chyba nie czytałem, aczkolwiek Encyklopedia Irańska nie wspomniała o najeździe Scytów na Kulturę łużycką, szkoda, to chyba jedyny minus jaki można im wytknąć, widocznie z ich punktu widzenia nie było to aż tak ważne, jest tylko krótka wzmianka o atakach Scytów na północ i zachód od Morza Czarnego, a w linku źródłowym są też odnośniki do innych artykułów np. o języku Scytów, do Indo-Scytów, do Saków czyli do Scytów Ałtajskich czy do Massagetae którzy również należeli do plemion scytyjskich.
W tym konkretnym artykule są opisane tylko te 3 sekcje o których wspomniałem na początku.
Na koniec powiem tak – jeżeli ktoś po przeczytaniu tego artykułu dalej upiera się przy poglądach że lud Scytów to byli Sławianie czy Prasławianie to oznacza że jest idiotą bez piątej klepki.
Już abstrachuje od tego że Scytowie mówili językiem indoirańskim i jest to wiedza powszechna i niepodważalna i kwestia ta została dawno temu zbadana między innymi przez Rosjan, nasi Przodkowie nie mówili nigdy indoirańskim, równie dobrze można próbować dowieść że koń jest krową lub na odwrót, nic dobrego z tego nie wyjdzie, same bzdury.
Scytowie wykazywali bardzo duże związki z cywilizacją grecką i Encyklopedia Irańska mocno to podkreśla + mieli pochowki szkieletowe w kurhanach przez cały okres trwania ich cywilizacji, podczas gdy kultury uznawane za prasławiańskie takie jak Kultura łużycka, potem Kultura pomorska i Kultura przeworska paliły swoich zmarłych, a następnie składały ich prochy do popielnic – to jest bardzo ważne bo to oznacza kompletnie inne obyczaje i wierzenia niż te u Scytów.
Nawet genetyka się nie zgadza o czym też przecież wszyscy którzy się tym tematem interesują doskonale wiedzą bo nawet jakiekolwiek R1a Scytów to zawsze tylko odmiana indoirańska czyli R1a Z93 a więc nie sławiańska, a DNA Polaków jest bardzo podobne do ludzi z Kultury Ceramiki Sznurowej więc gdzie w tym są indoirańscy Scytowie?
To jest tak jakby głosić wszem i wobec że 2 + 2 = 5 i próbować na siłe do tego przekonać ludzi w sieci podczas gdy każdy rozgarnięty człowiek wie że równa się 4.
Dlatego po raz kolejny apeluje do wszystkich którzy „popłynęli” w jakiś rodzaj SCYTOMANII aby się opamiętali bo się poprostu ośmieszają…
Zapraszam już do lektury nt. tego co napisali o Scytach Persowie w swojej Encyklopedii.
Kamil Vandal 30/03/2021
**************************************************************************
HISTORIA
Angielska forma Scythian wywodzi się od greckiego Skýthai przez łacińskie Scythai. Nazwa jest również potwierdzona w tekstach akadyjskich: Áš-gu-za-aa, Iš-ku-za (-aa) oraz w Biblii w postaci šknz (wczesne zepsucie z ʾškwz: Rdz. 10: 3; 1 Chr. 1: 6; Jer. 51:27).
Porównanie tłumaczeń greckich i semickich pozwala na ustalenie początkowej formy etnonimu jako * škuδa- lub * skuδa-, z dźwięcznym międzyzębem oddanym przez greckie theta i semickie z. Pierwsza samogłoska w formie semickiej jest protetyczna, dzięki czemu na początku można uniknąć zbitki spółgłosek.
Etymologia nazwy jest niejasna. Herodot cytuje również formę Skolotoi jako samookreślenie Scytów, w przeciwieństwie do nazwy, którą używali dla nich Grecy: Skýthai. Nazwa Skolotoi jest zwykle interpretowana jako dialekt o tej samej nazwie z przejściem δ> l, który odnotowano również w innych słowach scytyjskich, a także w niektórych innych językach wschodniego Iranu, nawet jeśli ta interpretacja sprawia pewne trudności.
Ostatni element słowa -τοι może reprezentować przyrostek liczby mnogiej * -tæ (* š / skuδa-tæ> * š / skula-tæ> Skolotoi), który jest powszechny w językach północno-wschodniego Iranu. Etnonim scytyjski został odnotowany w tej samej formie dialektu w imionach królów scytyjskich Skýlēs (Hdt., 4.78-80), Scolopitus (Just., Epit. 2.4.1) <* š / skula-pita (r) -„Ojciec Scytów”, prawdopodobnie także Skílouros (Strabo, 7.4.3, 6).
LUD SCYTÓW
Historia Scytów jest nam znana z dwóch niezależnych od siebie grup źródeł – akadyjskich tekstów klinowych i grecko-rzymskich. Pierwsza grupa odnosi się tylko do najwcześniejszego okresu historii Scytów – VII wieku p.n.e, natomiast druga obejmuje całość.
Źródła greckie, zwłaszcza te dotyczące VII i VI wieku p.n.e., nie zawsze są wiarygodne. Zawarte w nich informacje historyczne są często mieszane z opowieściami zaczerpniętymi z folkloru i wyuczonymi konstruktami historyków, więc korzystanie z takich źródeł wymagało krytycznej analizy.
Najwcześniejsze, dobrze udokumentowane wydarzenia w historii Scytów to ich kampanie na Bliskim Wschodzie. Scytowie są wspomniani po raz pierwszy w asyryjskich „Kronikach” z Asarhaddon, które opowiadają o asyryjskiej ucieczce Manneuszy wraz z ich sojusznikami, Scytami, dowodzonymi przez Išpakaia.
Wydarzenia te datują się na okres od 680/79 do 678/7 p.n.e.
W późniejszych źródłach klinowych Scytowie są wymieniani w związku z wydarzeniami w Mannea lub Medii, czyli na północno-wschodnich i wschodnich granicach Asyrii (Iwantczyk, 1996).
Około 672 roku p.n.e scytyjski król Partatua poprosił o rękę córki asyryjskiego króla Asarhaddona obiecując zawarcie traktatu sojuszniczego z Asyrią. Prawdopodobnie doszło do tego małżeństwa i powstał sojusz. Scytowie prawdopodobnie dokonywali okresowych nalotów ze stepów na północy Kaukazu, gdzie mieszkali, na Zakaukazie i terytoria rozciągające się na południe aż do Medii, przynajmniej od wczesnych lat 680-tych p.n.e, jeśli nie wcześniej. Jednak w połowie lat 620-tych p.n.e ich działalność ograniczała się do terytorium na wschód od Asyrii, a dla Asyryjczyków pozostawali oni znikomym ludem granicznym, którego potęgi nie można porównać z potęgą Cymeryjczyków, innej grupy koczowników ze stepów.
W połowie lat 620-tych p.n.e, kiedy Asyria miała już trudności z kontrolowaniem pozostałości swoich posiadłości, podczas gdy nowe stany Babilonii i Medii nie stały się jeszcze naprawdę potężne, scytyjskie bandy zyskały większą swobodę działania.
Wykorzystali tę sytuację do prowadzenia dłuższych kampanii. Scytowie dotarli do granic Egiptu, splądrowali kilka miast w Palestynie i rozgromili Cymeryjczyków
Wydarzenia te były związane z imieniem scytyjskiego króla Madyesa, którego ojciec Protothyes / Partatua był prawdopodobnie żonaty z asyryjską księżniczką. W tradycji klasycznej są one odzwierciedlone jako okres „panowania scytyjskiego nad Azją”, którego czas trwania został zdefiniowany jako 28 lat przez Herodota i jako 8 lat przez Pompejusza Trogusa.
Znaczenie tego wydarzenia zostało szalenie wyolbrzymione w tradycji klasycznej pod wpływem scytyjskiego folkloru: w rzeczywistości jest to kwestia nie reguły, ale jeden lub kilka udanych i długich nalotów, podczas których Scytowie nigdy nie stracili kontaktu ze swoim głównym terytorium, stepu regionu północno-pontyjskiego i północnego Kaukazu. Jednak fakt, że kampanie scytyjskie pod koniec lat 70. i w połowie lat 20. VII wieku p.n.e były prowadzone przez ojca (Protothyes) i syna (Madyes), wskazuje, że wśród Scytów istniały grupy, dla których kampanie w Bliskim Wschód był tradycyjną okupacją na przestrzeni kilkudziesięciu lat.
Zgodnie z klasyczną tradycją Scytowie podporządkowali sobie również Medie, która została od nich wyzwolona przez Cyaxaresa, który zabił przywódców scytyjskich podczas uczty w swoim pałacu (Hdt., 4.104-6). Prawdziwość tego faktu jest wątpliwa. Najazdy Scytów na Bliski Wschód ustały w ostatniej dekadzie VII wieku p.n.e.
Podczas gdy w VII wieku p.n.e Grecy kontaktowali się z eurazjatyckimi nomadami (najpierw Cymeryjczykami, a później także Scytami) głównie w Azji Mniejszej, to w trzeciej ćwierci VII wieku p.n.e. (prawdopodobnie pod jego koniec) zakładali swoje pierwsze kolonie na terytorium Scytów— osady na wyspie Borystenes na Morzu Czarnym i w pobliżu Taganrogu nad Morzem Azowskim, później w Panticapaeum, Olbii i innych miejscach.
Od tego czasu utrzymywali stały kontakt z Scytami. Przez cały VI wiek p.n.e. stosunki między koloniami greckimi a Scytami były głównie pokojowe, jednak istnieją nowe dane o możliwym zniszczeniu Panticapaeum przez Scytów w połowie VI wieku p.n.e.
Szczególnie aktywne kontakty handlowe Grecy utrzymywali nie z najbliższymi sąsiadami, scytyjskimi koczownikami ze stepów, ale raczej z osiadłą ludnością, która żyła dalej na leśnych stepach. Głównymi drogami zapewniającymi dostęp do leśnych stepów były duże rzeki, które wpadały do Morza Czarnego.
Najbardziej znanym wydarzeniem w historii Scytów w VI wieku p.n.e była nieudana kampania Dariusza I Wielkiego. Zaproponowano różne daty tego wydarzenia – między 520 a 507 rokiem p.n.e – ale najpewniejsza data to rok 513 p.n.e.
Wątpliwe są również cele i skala tej kampanii: Herodot wyolbrzymił jej znaczenie. Chociaż Scytowie po kampanii Dariusza (w inskrypcjach Dariusza byli prawdopodobnie określani jako Sakā paradraya, „zamorscy Saka”) zostali umieszczeni na listach ludów podbitych przez Persów, kampania ta zakończyła się niepowodzeniem.
Zwycięstwo Scytów nad wcześniej niepokonanym Dariuszem wywarło głębokie wrażenie na ich współczesnych, w wyniku czego Scytowie zaczęli być postrzegani jako niezwyciężeni, przypisywano to ich koczowniczemu trybowi życia. Później, od czasów Eforosa (IV wiek p.n.e.), tradycja idealizowania Scytów zaczęła się zakorzeniać w literaturze klasycznej, częściowo w związku z ideą niezwyciężoności Scytów.
W VI wieku p.n.e, a prawdopodobnie także później, Scytowie nie byli zjednoczeni pod rządami jednego króla. Herodot (4.120) wspomina o trzech królach scytyjskich, którzy rządzili w czasie inwazji Dariusza: Scopasis, Taxakis i Idanthyrsos; ten ostatni prowadził zjednoczone siły Scytów i ich sąsiadów.
Władza królów scytyjskich była dziedziczna: Herodot (4.76) informuje nas o genealogii Idanthyrsosa, który pokonał Persów: był synem Sauliosa (a raczej Sauaiosa, obie formy są poświadczone w rękopisach), wnuka Gnourosa, prawnuka Lykosa i prawnuk Spargapeithesa.
W tym samym fragmencie Herodot informuje nas, że słynny mędrzec scytyjski Anacharsis pochodził z tej samej rodziny królewskiej, będąc synem Gnourosa i bratem Sauaiosa / Sauliosa. Herodot jest najwcześniejszym autorem wymieniającym Anacharsisa. Później Anacharsis miał stać się bardzo popularną postacią w literaturze greckiej, odgrywając rolę ucieleśnienia „mądrości barbarzyńców” i zaliczając się do „Siedmiu mędrców”.
Niektóre cechy tego pomysłu zostały już odnotowane w relacji Herodota (4.46, 76-77), a następnie jego wizerunek został użyty przez Eforosa przy tworzeniu wyidealizowanego obrazu Scytów; później miał stać się ukochaną postacią cyników, po tym, jak został definitywnie przemieniony w idealnego „człowieka natury”.
Nie jest jasne, czy istnieją jakiekolwiek historyczne podstawy dla tradycji dotyczącej Anacharsisa, to znaczy, czy istniał zhellenizowany książę scytyjski o tym imieniu: jest to całkiem możliwe. Jednak według Herodota w jego czasach Scytowie nie wiedzieli o Anacharsisie.
W Olbii tradycja dotycząca Anacharsisa istniała w jakiejś formie w połowie V wieku p.n.e : stamtąd zaczęła się historia o zabójstwie Anacharsisa w Hylaia, kiedy złożył ofiarę Matce Bogów, chociaż wyjaśnienie morderstwa (Anacharsis został rzekomo ukarany za wyrzeczenie się zwyczajów scytyjskich zamiast greckich) prawdopodobnie wywodzi się od samego Herodota.
Fakt, że w Hylaia istniał ołtarz Matki Bogów, potwierdził graffito z lat 550-530 p.n.e. Jednak nawet jeśli książę Anacharsis istniał, praktycznie wszystkie informacje o nim dostarczone przez autorów klasycznych odnoszą się do historii literatury greckiej, a nie historii Scytów.
Wkrótce po kampanii Dariusza w regionie północno-pontyjskim zaszły ważne zmiany. Nastąpił wyraźny wzrost liczby pomników grobowych, pojawiło się wiele nowych elementów w kulturze materialnej. Można to wytłumaczyć, odwołując się do penetracji regionu Północnego Pontu przez nową grupę nomadów przybywających ze wschodu w drugiej połowie VI wieku p.n.e.
Jednym z rezultatów tej penetracji było nasilenie się aktywności i agresywności Scytów. Niewykluczone, że konieczność odparcia inwazji perskiej doprowadziła do konsolidacji politycznej. Jednym z celów ekspansji Scytów była Tracja. Podczas jednego z nalotów w latach 490 – tych p.n.e Scytowie dotarli aż do Chersonezu Trackiego (Gallipoli; Hdt., 6.40, 84); jednak w Tracji Scytowie napotkali opór królestwa Odrysów.
Wkrótce wzdłuż Dunaju została ustalona granica między królestwami Scytów i Odrysów, a stosunki między dwiema dynastiami były przyjacielskie, co doprowadziło do aranżacji małżeństw dynastycznych (król scytyjski Oktamasades był synem księżniczki Odrysów).
Innym kierunkiem ekspansji Scytów była północ i północny zachód. Kilka ufortyfikowanych osad na leśnych stepach zostało zniszczonych; a Scytom prawdopodobnie udało się przejąć kontrolę nad osiadłą ludnością. Równocześnie Scytowie po raz pierwszy usiłowali podporządkować sobie greckie kolonie regionu północno-pontyjskiego, z którymi stosunki wcześniej układały się raczej pokojowo; wokół greckich miast istniały nieufortyfikowane osady wiejskie, a wiele miast nie miało murów obronnych.
W pierwszych dziesięcioleciach V wieku p.n.e. w wielu greckich miastach pojawiły się instalacje obronne, a jednocześnie osady w ich okolicy zostały zniszczone lub porzucone. Na nekropoliach greckich miast spotyka się pochówki ludzi zabitych strzałami z grotami typu scytyjskiego.
Ta ekspansja scytyjska miała różne konsekwencje w różnych częściach regionu północno-pontyjskiego. Scytom udało się ustanowić kontrolę polityczną nad greckimi koloniami w północno-zachodniej części regionu pontyjskiego i na zachodnim Krymie (Nikonion, Tyras, Olbia i Kerkinitis).
Dane dostarczone przez Herodota (4.78-80) świadczą o tym, że scytyjski król Skyles miał rezydencję w Olbii i pojawiał się tam co roku, podczas gdy jego siły obozowały poza murami miasta. Później w Olbii wybito srebrne monety z imieniem Eminakosa, być może przez gubernatora Oktamasadesa, następcę Skylesa, lub przez króla Scytów, który zastąpił Oktamasadesa.
W pobliskim Nikonionie wyemitowano monety z imieniem samego Skylesa. W drugiej połowie V wieku p.n.e miasto Kerkinitis (współczesna Eupatoria) składało hołd Scytom; fakt ten potwierdza bezpośredni dowód epigraficzny.
Sytuacja jaka zaistniała w Olbii w okresie dominacji Scytów jest nam dobrze znana. W okresie poprzedzającym całe terytorium wokół Olbii było pokryte gęstą siecią nieufortyfikowanych osad wiejskich (odnotowano ponad 70 takich osad z VI wieku p.n.e.), z których większość ziarna pochodziła z konsumpcji Olbii lub z eksportu.
W pierwszej ćwierci V wieku p.n.e. wszystkie te osady zniknęły, a Olbia utraciła bazę produkcyjną. Mimo to w Olbii nie zaobserwowano żadnych oznak upadku koniunktury gospodarczej; wręcz przeciwnie, nie spadł też handel zbożem. Niewykluczone, że w tym okresie zboże produkowano nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, ale także w zasiedlonych zbiorowiskach leśnych stepów, skąd przez Bug i Dniepr przywożono je do Olbii; następnie obywatele Olbii sprzedawali je do Grecji i otrzymywali w zamian inne towary.
W ten sposób pojawił się rodzaj podziału pracy: barbarzyńcy z leśnych stepów produkowali zboże, podczas gdy Olbia i prawdopodobnie inne kolonie greckie przyjęły rolę „agenta handlowego”, sprzedając je dla osiągnięcia zysku. System podlegał kontroli koczowniczych Scytów, którzy zamieszkiwali stepy oddzielające stepy leśne od wybrzeża i dominowali nad obydwoma tymi regionami . Tak więc utrata ich zaplecza rolniczego dla Olbii, Tyrasu i Nikonionu, zmusiła ich do specjalizacji w handlu, była wynikiem celowej „polityki gospodarczej” Scytów.
Scytyjska ekspansja w regionie Bosforu, gdzie istniało wiele greckich miast, była mniej udana. Być może początkowo udało im się ujarzmić Nymphaeum. Inne miasta bosforańskie stojące w obliczu zagrożenia ze strony Scytów połączyły siły w sojuszu kierowanym przez Panticapaeum. W wielu miastach Bosforu (Panticapaeum, Myrmekion, Tyritake, Porthmeus) zbudowano lub wzmocniono mury miejskie. Grekom bosforańskim udało się obronić swoją niezależność i na bazie tego sojuszu miast wkrótce ukształtowała się monarchia – królestwo bosforańskie ze stolicą w Panticapaeum.
W dolnym biegu Donu, gdzie grecka obecność była słabsza, konsekwencje ekspansji Scytów dały się odczuć wcześniej.
W trzeciej ćwierci VI wieku p.n.e osada Taganrog – jedyna grecka kolonia na tym terenie – została zniszczona. Scytowie odczuwali jednak potrzebę kontynuowania handlu z Grekami i na początku V wieku p.n.e. powstała osada Elizavetovka, która stała się głównym pośrednikiem w handlu między Grekami a barbarzyńcami na tym terytorium.
Ludność osady Elizavetovka była scytyjska, chociaż mogła w niej występować niewielka obecność Greków. W ten sposób istnienie greckiej kolonii dobiegło końca w wyniku ekspansji Scytów w tym regionie, a handel z Grekami znalazł się teraz bezpośrednio w rękach Scytów.
Z „Dziejów” Herodota (4.76-80) znamy imiona kilku królów scytyjskich, którzy panowali w V wieku p.n.e: Ariapeithes; Skyles, jego syn z Greczynki z Histrii, która zastąpiła go na tronie; oraz Oktamasades, syn Ariapeithesa z córki trackiego króla Teresa, który obalił Skylesa. Trzeci syn Ariapeithesa, Orikos, prawdopodobnie nigdy nie zasiadł na tronie. Wydawałoby się, że ta dynastia nie była związana więzami rodzinnymi z dynastią Idanthyrsos. Rządzili tymi Scytami, którzy kontrolowali północno-zachodnią część regionu pontyjskiego (od Dunaju do Olbii i okolic). Nie wiadomo, w jaki sposób ich domeny rozciągały się na wschód i czy panowali nad wszystkimi Scytami, czy tylko niektórymi z nich.
W ostatniej ćwierci V wieku p.n.e. sytuacja polityczna w regionie północno-pontyjskim uległa zmianie. Greckie miasta prawdopodobnie nie były kontrolowane przez Scytów i zaczęły odtwarzać swoje wpływy. Pod koniec V wieku i w IV wieku p.n.e Olbia nie tylko przywróciła kontrolę nad terenami wiejskimi, które należały do niej w okresie archaicznym, ale je rozszerzyła; odnotowano około 150 osad z tego okresu. W tym samym czasie odbudowywano także wiejskie zaplecze Tyras i Nikonion. Wskazuje to na brak jakiegokolwiek większego zagrożenia militarnego ze strony scytyjskiej.
Pod koniec V wieku Scytowie stracili również kontrolę nad Nimfeum; miasto zostało włączone do królestwa bosforańskiego, które z kolei podbiło szereg terytoriów barbarzyńskich po azjatyckiej stronie Bosforu. Dane archeologiczne pozwalają przypuszczać, że w ostatniej trzeciej części V wieku p.n.e. doszło do wewnętrznych konfliktów między Scytami. Możliwe też, że pojawiła się nowa fala nomadów ze Wschodu, którzy zmieszali się z innymi Scytami, destabilizując w ten sposób sytuację, która jednak szybko się uspokoiła.
IV wiek p.n.e był świadkiem rozkwitu kultury scytyjskiej; to właśnie od tego czasu pochodzi zdecydowana większość znanych zabytków scytyjskich. Spośród 2300 pomników zarejestrowanych na stepach scytyjskich na początku lat 80. XX wieku około 2000 pochodzi z IV wieku p.n.e. Z tego okresu pochodzą również najbogatsze pochówki „królewskie”.
Stosunki między koloniami greckimi a Scytami były głównie pokojowe i prawdopodobnie istniały więzi dynastyczne między ich królami a władcami królestwa bosforańskiego. W kulturze scytyjskiej, szczególnie jej elity scytyjskiej, szybką i daleko idącą hellenizację można wywnioskować z wpływów greckich na sztukę tego okresu oraz z innych danych archeologicznych.
Duża część znanych nam wydarzeń z historii politycznej Scytów w IV wieku p.n.e związana jest z imieniem króla Ateasa. Jego działalność dotyczy południowo-zachodniej części Scytii i Tracji i datuje się od lat 60-tych IV wieku p.n.e do 339 p.n.e, kiedy zginął w bitwie z Filipem Macedońskim w wieku ponad 90 lat.
Początkowo Ateas z powodzeniem prowadził wojnę z Triballami i Istrianojami. Następnie sprzymierzył się z Macedończykami i zginął w wojnie, która rozpoczęła się po zerwaniu tego sojuszu. Nie jest jasne, czy Ateas był królem całej Scytii, czy tylko panował nad Scytami w zachodniej części strefy stepowej. To drugie założenie wydaje się bardziej prawdopodobne. Znaleziono jego monety, które prawdopodobnie zostały wyemitowane w greckim mieście Callatis na terytorium Tracji.
Ten fakt, a także relacje między Ateasem i Filipem wskazują, że przez pewien czas kontrolował on część terytoriów na południe od Dunaju, które tradycyjnie uważano za leżące poza granicami Scytii. Wydaje się, że utrata tych terytoriów i prawdopodobnie części terytoriów na północ od Dunaju przez Scytów była wynikiem klęski i śmierci Ateasa. Jednak populacja Scytów żyła poniżej Dunaju, w Dobrudży, co widać na podstawie dowodów archeologicznych.
Kolejnym znanym wydarzeniem z historii Scytów jest kampania generała Aleksandra Wielkiego Zopyriona, która miała miejsce w 331/30 p.n.e i była skierowana przeciwko Getom i Scytom.
30-tysięczna armia macedońska dotarła do Olbii i obległa ją, ale nie była w stanie jej zdobyć i została całkowicie rozgromiona przez Scytów. Sam Zopyrion tam zginął.
Innym scytyjskim królem z IV wieku p.n.e wymienionym w źródłach był Agaros, który prawdopodobnie brał udział w wewnętrznej wojnie między synami króla Bosporańskiego Pairisadesa w 310/9 po stronie Satyrosa II; po jego klęsce syn Satyrosa, Pairisades, szukał schronienia u Agarosa. Był prawdopodobnie królem tych Scytów, którzy mieszkali na stepach krymskich bezpośrednio przylegających do Bosforu.
Kultura scytyjska, tak jak to odnosi się do stepów regionu północnego Pontu, zanika nagle na początku III wieku p.n.e. Przyczyny jego upadku są niejasne i są przedmiotem dyskusji. Prawdopodobnie zbiegło się kilka negatywnych czynników (zmiany klimatyczne, kryzys gospodarczy wynikający z nadmiernego wypasu pastwisk itp.), i ważną rolę odegrała ekspansja Sarmatów – nowej fali nomadów przybywających ze Wschodu.
III wiek p.n.e to „mroczny okres” w historii Scytów. Nie znamy żadnego scytyjskiego ani sarmackiego pomnika na stepach północno-pontyjskich z tamtego czasu i do chwili obecnej nie ma na to zadowalającego wyjaśnienia.
Nie ma jednak wątpliwości co do początku ekspansji Sarmatów w III wieku p.n.e. Około 280 roku p.n.e Sarmaci penetrowali Krym, a nawet dotarli do okolic Chersonezu, co potwierdzają epigraficzne dowody.
Wydawać by się mogło, że od początku III wieku Scytowie rozpoczęli ekspansję przeciwko greckim osadom na zachodnim Krymie, które do tej pory znajdowały się pod kontrolą Chersonezu. W połowie III wieku p.n.e Chersonez stracił cały swój dobytek na północno-zachodnim Krymie, w tym miasta Kalos Limen i Kerkinitis, i był w stanie utrzymać się tylko na terytoriach bezpośrednio do niego przylegających.
W II wieku p.n.e Scytowie byli obecni tylko na terytorium Krymu, dolnego biegu Dniepru i Dobrudży, znanej jako „Scythia Minor”.
Na Krymie Scytowie do pewnego stopnia zachowali koczowniczy tryb życia, ale coraz bardziej osiadali i mieszali się z miejscową ludnością, zwłaszcza z Taurami, którzy zamieszkiwali góry Krymu.
Krymscy Scytowie najwyraźniej zakładali nowe królestwo w połowie II wieku p.n.e. Jego stolicą zostało założone w drugiej ćwierci II wieku p.n.e. miasto scytyjskie Neapolis (na miejscu współczesnego Symferopola).
Pomimo faktu, że nie można prześledzić archeologicznie żadnej ciągłości między późną kulturą scytyjską a kulturą scytyjską z IV wieku p.n.e, została ona prawdopodobnie zrealizowana przynajmniej w wyższych warstwach społecznych: królowie scytyjskiego Neapolis nazywali się królami Scytii. Zarówno starożytni autorzy, jak i Grecy z regionu północno-pontyjskiego uważali ich za Scytów.
Nowe królestwo scytyjskie było bardzo zhellenizowane i było bardziej podobne do monarchii hellenistycznych z dynastią pochodzenia barbarzyńskiego niż do królestwa scytyjskich koczowników z IV wieku p.n.e. Późne królestwo scytyjskie utrzymywało bliskie więzi z królestwem bosforańskim, a rządzące nimi dynastie łączyły małżeństwa.
Bardzo ważną pozycję w tym królestwie zajmował Argotos, od którego bosforańska królowa Kamasarye (wdowa po Pairisadesie II i matka Pairisadesa III) przyjęła tytuł za swojego drugiego męża; nie jest jasne, czy był Scytem, czy Grekiem. Wygląda na to, że Argotos zmarł około 125 roku p.n.e.
Najbardziej znany późnoscytyjski król Skiluros wydaje się panować w tym okresie. Skiluros kontrolował nie tylko środkowy i zachodni Krym (z wyjątkiem Chersonezu), ale także szereg terytoriów w północno-zachodniej części regionu północno-pontyjskiego.
Olbia była politycznie zależna od Skilurosa, który emitował tam monety ze swoim imieniem. Skiluros utrzymywał przyjazne stosunki z Bosforem, a jedna z jego córek wyszła za mąż za jednego z członków bosforańskiej rodziny królewskiej, który nosił imię Heraklides.
Skiluros nadal prowadził wrogą politykę wobec Chersonezu. Królestwo Scytów zostało rozgromione przez siły pontyjskiego króla Mitrydatesa VI Eupatora, którym przewodził jego generał Diofantes. Opierając się na wsparciu wieloletniego wroga królestwa scytyjskiego, Chersonezu, Diofantes – w trakcie trzech kampanii między 110 a 107 p.n.e – rozgromił ostatniego króla krymskiej Scytii, Palakosa, syna Skilurosa (który zmarł następnie) i przejął wszystkie twierdze scytyjskie, w tym stolicę Neapolis. Dawne posiadłości scytyjskie, w tym Olbia, znalazły się teraz pod kontrolą Mitrydatesa.
„Scythia Minor”, która istniała w Dobrudży (Andrukh), miała znacznie mniejsze znaczenie niż królestwo krymskie. Wiemy o jej istnieniu dzięki rzadkim wzmiankom starożytnych autorów i inskrypcjom, a także dzięki temu, że jego królowie emitowali swoje monety w greckich miastach w zachodniej części regionu pontyjskiego.
Z inskrypcji i monet znamy imiona sześciu scytyjskich królów z Dobrudży: Tanusakosa, Kanitosa, Sariakosa, Akrosakosa, Kharasposa i Ailiosa, którzy panowali od drugiej połowy III wieku do początku I wieku p.n.e.
„Scythia Minor” w Dobrudży, podobnie jak królestwo scytyjskie na Krymie, przestało istnieć w wyniku ekspansji Mitrydatesa Eupatora.
W okresie postmitradesowym ludność scytyjska, która zakończyła już przejście na osiadły tryb życia, nadal istniała zarówno na Krymie, jak i w północno-zachodniej części regionu pontyjskiego (dolne partie Dniepru i Dniepru) i stopniowo ulegała asymilacji wśród innych grup etnicznych.
W I wieku n.e. Scytowie znów stali się silniejsi, a w latach 60-tych tego wieku oblegali Chersonez, który zmuszony był zwrócić się o pomoc do Rzymu. Gubernator prowincji Dolnej Mezji T. Plaucjusz Silvanus zorganizował przeciwko nim kampanię i Scytowie zostali pokonani; potem rzymskie garnizony stacjonowały w Chersonezie, a także w niektórych innych miejscach.
W źródłach z tego okresu często wspomina się o Tauro-Scytach, co odzwierciedla mieszany charakter ludności Krymu. Według danych archeologicznych, w II połowie I i I połowie II wieku n.e. późni Scytowie zostali w znacznym stopniu zasymilowani przez Sarmatów.
Greckie źródła wspominają o Scytach jeszcze przez długi czas, aż do końca okresu bizantyjskiego, ale od IV wieku p.n.e. termin ten był często używany jako zbiorowa nazwa północnych barbarzyńców i mógł oznaczać ludy, które nie miały nic wspólnego z historycznymi Scytami.
Na przykład autorzy bizantyjscy używali go do określenia Słowian lub tureckich koczowników. Termin „Scytowie” był również używany w podobny sposób w wielu źródłach z okresu rzymskiego.
ARCHEOLOGIA
Termin „kultura scytyjska” jest używany w literaturze archeologicznej zarówno w wąskim, jak i szerokim znaczeniu. Ściśle mówiąc, kultura archeologiczna Scytów była kulturą stepów i stepów leśnych Europy Wschodniej (w przybliżeniu od Dunaju do Donu) w VII-IV wieku p.n.e.
Niektóre cechy tej kultury (podobne, choć nie identyczne, kształty uzdy, broni i dzieł sztuki koni w stylu zwierzęcym, tzw. Trie scytyjskie) są zbliżone do kultur z tego samego okresu , które istniały w innych częściach stepów euroazjatyckich, nawet tak odległych jak Mongolia.
Z tego powodu niektórzy badacze mówią o „kulturach scytyjskich” Syberii, Ałtaju, Uralu etc. To przedłużone użycie terminu jest niefortunne i powoduje szereg błędów. Archeologiczny termin „kultura scytyjska”, nawet w swoim wąskim znaczeniu, jest nadal szerszy niż pojęcie „kultura historycznych Scytów”.
Scytyjska kultura archeologiczna obejmuje nie tylko Scytów ze stepów wschodnioeuropejskich, ale także populację leśnych stepów o których języku i pochodzeniu etnicznym trudno powiedzieć cokolwiek konkretnego, a także obejmowała Cymeryjczyków.
W rozwoju kultury scytyjskiej można wyróżnić trzy główne etapy.
Pierwszy z nich stał się znany jako wczesna kultura scytyjska.
W południowej części Europy Wschodniej kultura ta zastąpiła tzw. stanowiska typu Novocherkas. Data przejścia z tych kultur do wczesnej kultury scytyjskiej jest sporna; zaproponowano różne daty od połowy VIII do końca VII wieku p.n.e.
Najbardziej przekonująco uzasadnione wydaje się datowanie pojawienia się wczesnej kultury scytyjskiej na II połowę VIII wieku p.n,e. Podczas najazdów na Bliski Wschód pod koniec VIII i VII wieku p.n.e. Cymeryjczycy i Scytowie z archeologicznego punktu widzenia należeli do wczesnej kultury scytyjskiej, ale nie do jej najwcześniejszej fazy. Wczesna kultura scytyjska przestała istnieć w II połowie lub pod koniec VI wieku p.n.e.
Wczesna kultura scytyjska znana jest głównie z miejsc grobowych, ponieważ Scytowie byli nomadami i nie mieli stałych osad.
Osady występowały tylko na leśnych stepach, na których osiedlano się. Najważniejsze stanowiska scytyjskie z VII i VI wieku p.n.e. znajdują się na północno-zachodnich i południowo-wschodnich krańcach terytoriów scytyjskich, na leśnych stepach regionu Dniepru i na Kaukazie Północnym, podczas gdy na stepach oddzielających te dwa regiony występują nielicznie.
Należy to tłumaczyć nie faktem, że stepy te nie były okupowane przez Scytów (jak się czasem przypuszcza), ale zwyczajami ich pochówku; grzebali swoich zmarłych na skraju zajmowanego przez siebie terytorium. Na Kaukazie Północnym odnotowano szereg nekropolii scytyjskich składających się z kurhanów, z których niektóre wyróżniają się wielkim bogactwem i zostały określone jako królewskie lub arystokratyczne.
Najważniejsze z nich znajdują się w pobliżu wsi Kelermesskaya (Galanina), w pobliżu zagrody Krasnoe Znamya (Petrenko), Novozavedennoe II, Nartan, w pobliżu wsi Ulskiy i kurhan w pobliżu wsi Kostromskaya.
Pochówki złożono pod kurhanami, których wielkość zależała od statusu zmarłego. Pochówki odbywały się z reguły w dużych prostokątnych lub kwadratowych dołach pokrytych drewnem lub składowano je w drewnianych lub kamiennych sklepieniach wznoszonych na powierzchni ziemi, a następnie przykrywano kurhanem.
Zmarłych zwykle kładziono w wyprostowanej pozycji na plecach. Pogrzebom towarzyszyły grzebane konie z uprzężą (rysunek niżej – żródło : Encyklopedia Iranica ), których liczba odpowiadała stanowi zmarłego i mogła sięgać dziesiątki sztuk.
W niektórych przypadkach w pochówkach odkryto nie tylko konie jeździeckie, ale także konie pociągowe wraz z pozostałościami rydwanów. Rytuał pogrzebowy zastosowany w królewskich kurhanach z tego okresu, zwłaszcza w Kelermes tumuli, dość dokładnie odpowiada opisowi pogrzebu królów scytyjskich podanym przez Herodota.
W niektórych kurhanach nie znaleziono żadnych pochówków i wydaje się, że nie są to pomniki grobowe, ale sanktuaria (niektóre z ulskich kurhanów, w tym największe o wysokości 15 metrów, zawierały szkielety ponad 400 koni).
W kurhanach pochodzących z VII wieku p.n.e., z tego samego okresu, co najazdy Scytów na Bliski Wschód (kurhany Kelermes i Krasnoznamenskiĭ oraz niektóre z cmentarzyska Nartan), znajdowały się obiekty pochodzenia bliskowschodniego które ewidentnie zostały przywiezione z tych kampanii.
Niektóre z nich, na przykład miecz i topór z Kelermes, łączą cechy scytyjskie i bliskowschodnie i prawdopodobnie zostały wykonane przez rzemieślników z Bliskiego Wschodu na polecenie scytyjskich wodzów.
W późniejszych kurhanach (od ostatniej ćwierci VII wieku p.n.e.) nie było importu z Bliskiego Wschodu, ale pojawiły się przedmioty produkcji greckiej, co wiązało się z początkiem kontaktów z kolonistami greckimi.
Innym obszarem, w których skupiały się stanowiska wczesnoscytyjskie, w tym niektóre bogate, były leśne stepy wzdłuż rzeki Dniepr.
Najważniejszym z nich był kurhan Litoi (lub Melgunov), który został wykopany pod koniec 1763 na granicy stepowych i leśnych obszarów i zawierał „królewski” pochówek (Pridik).
Obiekty nowe bliskowschodniego odkryte w tym miejscu pochówku są bardzo podobne do tych znalezionych w tumulusach Kelermes. Miecze w złotych pochwach znalezione w kurhanach Melgunov i Kelermes zostały wyprodukowane w tym samym warsztacie. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Główna grupa stanowisk położona była dalej na północ wzdłuż obu brzegów Dniepru i jego dopływów. Najważniejszymi z nich były kurhany: Perepyatikha, Zhabotin 524, Dar’evka, Starshaya Mogila, Volkovcy, Popovka 8, Steblevo 15, a wśród późniejszych późniejszych kopii Gulyai Gorod 38, Bobrica 35 , Sinyavka 100, Medvin 2 / III, Repyakhovataya Mogila, Solodka 2, Shumeiko, Popovka 3.
Pochówki pod kurhanami składowano w przykrytych drewnem lub w drewnianych sklepieniach budowanych na powierzchni ziemi lub wpuszczanych do dołów. W niektórych przypadkach podpalano sklepienia przed zbudowaniem kurhanów. Obrzęd pogrzebowy był prawie identyczny w stosunku do tego, jaki można znaleźć na scytyjskich terenach na Północnym Kaukazie.
Obok miejscowych grobowych zbadano osady, zarówno ufortyfikowane, jak i nieumocnione w zakazie leśnego stepu; liczba zarejestrowanych do tej pory pierwszego typu wynosi kilkadziesiąt, drugi drugiego typu jest znacznie więcej.
Najważniejsze stanowisko miasta w regionie Dniepru to Trachtemirowo (600 ha, VII-VI wiek p.n.e), Motroninskoe (ok. 200 ha, VII wiek- 1. ćwierć V p.n.e) i Skoryĭ i Pastyrskoe (ok.18 ha, VI-III w. p.n.e).
Na wschód od nich, nad rzeką Vorską, zachodnim dopływem Dniepru, znajduje się tam największy miasto-obszar leśnej strefy stepowej – Belskoje, które pochodzi z VIII-IV wieku pne. Zajmuje obszar 4400 ha, długość jego obszaru wału do ponad 30 kilometrów, wewnątrz wału znajdują się trzy akropole z dodatkowymi fortyfikacjami zajmującymi się odpowiednio 120, 67 i 15 ha. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Szczególne znaczenie ma punkt Niemirowskoje w środkowym biegu południowego Bugu; pochodzi z VII-VI wieku p.n.e i powierzchnia powierzchnia 100 hektarów. Charakterystyczną cechą tego miejsca jest obecność znacznej ilości importowanej ceramiki greckiej pochodzącej z ostatniej ćwierci VII wieku pne, jako współpraca wspomagająca powiązania handlowe z pierwszą grecką kolonią w regionie północnego pontyjskiego, założoną ok. 625 roku p.n.e na wyspie Berezan u ujścia Bugu.
Wczesne scytyjskie miasta na stepach leśnych mają duże rozmiary i są otoczone wałami i fosami; często w ich wnętrzu wyodrębnia się obszar z dodatkowymi fortyfikacjami, czyli akropol.
W wielu miejscowościach miejskich odnotowano ślady obróbki metali. Domy mają ściany wsparte na drewnianej ramie; są zbudowane nad ziemią lub w niej zatopione. W przypadku stref miejskich tylko niewielka powierzchnia terenu jest zajęta przez budynki, kilka przypadków dotyczy tylko akropolu. Możliwe, że tereny bez budynków przeznaczono na obozy koczowniczych Scytów, którzy odwiedzali miasta tylko sezonowo, oraz na hodowlę zwierząt.
Na terytoriach oddzielających północnokaukaskie i leśne grupy stepowe odnotowano również szereg ważnych stanowisk wczesnoscytyjskich. Kopiec grobowy Krivorozhskiĭ na wschodnim brzegu Siwerskiego Donca i kurhan Temir-gora na Krymie pochodzą z VII wieku p.n.e.
Malowane greckie naczynia znalezione w tych tumulusach reprezentują najwcześniejszy znany grecki import z scytyjskich cmentarzysk. Pierwsza z nich zawierała także srebrną głowę byka i złotą obręcz pochodzenia bliskowschodniego.
Podobny zakres artefaktów z niewielkimi lokalnymi zmianami charakteryzuje stanowiska wczesnego Scytów. Typowa uzda konia składała się z wędzidła z brązu z końcami w kształcie strzemion lub wędzidła żelaznego z zapętlonymi końcami i częściami policzkowymi połączonymi z nimi za pomocą pasków. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Części policzkowe są zwykle wykonane z żelaza z trzema pętlami i zakrzywionym lub prostym końcem, lub są wykonane z kości z trzema otworami w środku i na końcach ozdobionymi przedstawieniami w stylu zwierzęcym; rzadziej są wykonane z brązu i mają trzy otwory. Użyto również drewnianych policzków z kościanymi końcami.
Te uzdy zawierały również separatory w miejscach skrzyżowania pasów, aby się nie zaplątały, a także ozdobne tabliczki. Nakładki na nos były również używane w uprzężach dla koni. Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem broni był łuk i strzały. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Łuki scytyjskie były złożone; miały esowaty kształt i były raczej małe, co czyniło je wygodnymi w użyciu dla konnych wojowników. Używano grotów z brązu, rzadziej z kości i żelaza. Groty strzał z brązu były kompletne z gniazdem i dwu- lub trójpłatowym. Kształt grotów zmieniał się z czasem, ale podstawowa konstrukcja pozostała taka sama.
Groty strzał z brązu w kształcie scytyjskim, a także łuk, który był z nimi używany, były najbardziej zaawansowanymi typami broni strzeleckiej tamtych czasów. Dlatego nie później niż pod koniec II wieku pne Scytowie zostali przyjęci przez armie Bliskiego Wschodu, do których Cymeryjczycy i Scytowie kierowali swoje najazdy; wkrótce potem można je było znaleźć wszędzie.
Gorytoi (kołczany ze specjalnymi odcinkami na łuk zwisający z pasa wojownika) były używane do przenoszenia łuków i strzał. Szeroko stosowano włócznie o długości od 1,70 do 2,20 metra; groty włóczni były wykonane z żelaza i miały kształt liścia laurowego. Czasami te włócznie miały na dole okucia. Inną typową bronią Scytów były żelazne miecze i sztylety, tak zwane akinakai. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Były one głównie krótkie (50-70 cm), ale we wczesnym okresie scytyjskim używano również długich mieczy. Zarówno sztylety, jak i miecze posiadały osłonę krzyżową w kształcie serca lub w podobnym kształcie (tzw. „Motylek” lub „nerka”) oraz końcówkę w kształcie sztabki.
Czasami używano bimetalicznych kilofów; mieli żelazne ostrze i brązowe gniazdo. Wykorzystywano także inne rodzaje toporów bojowych. Pozostałości zbroi znaleziono nawet w najstarszych miejscach; składały się z brązowych i żelaznych płyt naszytych na skórzanej podstawie wzdłuż górnej krawędzi. Używano również hełmów tzw. Typu „Kuban”; były odlane z brązu i miały otwór na twarz.
W pochówkach scytyjskich, szczególnie elitarnych, zakończenia często występują w postaci dużych wydrążonych dzwonów o różnych kształtach ze szczelinami i małą kulką wewnątrz umieszczoną na wysokim gnieździe i często zwieńczoną odlewanym przedstawieniem głowy lub kompletną figurą zwierzęcia lub ptaka.
Były zwykle wykonane z brązu i rzadziej z żelaza. Pełniły funkcję kultową; w wielu przypadkach znajdowano je ze szczątkami wozów i rydwanów lub ze szkieletami koni, ale często znajdowano je również bez żadnego z nich.
Jednym z typowych atrybutów wczesnej kultury scytyjskiej było duże lustro z brązu, z tyłu którego pośrodku znajdował się uchwyt w postaci tabliczki uniesionej na dwóch małych słupkach lub w formie pętli. W tych pochówkach często znajdowano również odlane z brązu kotły o dużych wymiarach i okrągłym korpusie na wysokiej stopie.
Ich pionowe uchwyty były umieszczone na krawędziach naczyń i czasami miały kształt postaci zwierząt. Stele antropomorficzne ustawiono na szczycie kurhanów jako nagrobki.
Różne artykuły znalezione na stanowiskach scytyjskich zostały ozdobione przedstawieniami w stylu zwierzęcym. Odnotowano różnice stylistyczne między różnymi lokalnymi grupami kultury scytyjskiej, ale ogólnie styl ten jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech kultury wczesnego scytyjskiej.(rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Początki wczesnej kultury scytyjskiej nie zostały ostatecznie zidentyfikowane i są przedmiotem kontrowersji. Szereg jej elementów ma pochodzenie środkowoazjatyckie, ale wydaje się, że kultura ta przybrała swoją ostateczną formę na terytorium regionu Pontu Północnego, częściowo pod wpływem kultur Północnego Kaukazu i, w niewielkim stopniu z Bliskiego Wschodu. W odniesieniu do niektórych kategorii materiałów można zauważyć powiązania z kulturami przedscytyjskimi regionu północnego Pontu.
W drugiej połowie VI wieku p.n.e. w kulturze materialnej Scytów można zauważyć istotne zmiany; następnie od końca VI wieku p.n.e. rozpoczyna się nowy okres, który trwa do końca IV lub początku III wieku p.n.e. Niektórzy badacze uważają to za nowy etap w rozwoju kultury scytyjskiej (kultura klasyczno-scytyjska lub środkowoscytyjska), inni nazywają to pojawieniem się nowej kultury archeologicznej.
Podobnie jak w poprzednim okresie, kultura scytyjska w tym czasie jest reprezentowana głównie przez miejsca grobowe. Główny obszar zmian ich dystrybucji; większość z tych miejsc, w tym te najbogatsze, znajduje się na terytorium stepów pontyjskich.
Strefa, w której występuje szczególne skupienie elitarnych kurhanów, znajduje się w rejonie Dniepru. Wygląda na to, że Kaukaz Północny w tym czasie nie był już pod kontrolą Scytów; wydaje się, że bogate kurhany, takie jak kopce Siedmiu Braci i te w Elizavetovka lub Ulyap, zawierające elementy kultury scytyjskiej, należały do miejscowej ludności.
Na stepach leśnych odnotowano także kurhany z V i IV wieku p.n.e, w tym „arystokratyczne” (np. Ryżanowka), choć nie są one tak znaczące jak na stepach. Wśród kurhanów z końca VI i V wieku pne szczególnie znaczącymi miejscami są Ostraya Tomakovskaya Mogila, Zavadskaya Mohila 1, , Novogrigor’evka 5, Baby, Raskopana Mogila w rejonie bystrza Dniepru i Zolotoi i Kułakowskiego kurhany na Krymie.
Jednak największe i najbogatsze kurhany, określane jako „królewskie”, pochodzą z IV wieku p.n.e. Są to Solokha, Bol’shaya Cymbalka, Chertomlyk, Oguz, Alexandropol oraz Kozel.
Do drugiej najbogatszej grupy kurhanów, które dla wygody określa się jako „arystokratyczne”, należą: Bierdjanskiĭ, Tołstaja Mogila, Czmyrewa Mogila, Five Brothers 8, Melitopol’skiĭ, Zheltokamenka, Krasnokutskiĭ.
Ponadto na terytorium stepów regionu Morza Czarnego odkopano około 3000 scytyjskich miejsc grobowych z IV wieku p.n.e, co znacznie przekracza całkowitą liczbę stanowisk scytyjskich ze wszystkich poprzednich okresów.
Miejsca pochówku o cechach scytyjskich istniały również w V i IV wieku p.n.e na terytorium niektórych greckich miast. Dotyczy to wielu bogatych pochówków z V wieku p.n.e. na nekropolii w Nymphaeum oraz niezwykle bogatego tumulusa Kul’-Oba niedaleko Panticapaeum, greckiego miasta na wschodnim brzegu Krymu.
Pochówki te należały prawdopodobnie do przedstawicieli arystokracji scytyjskiej, która cieszyła się szczególnie bliskimi więzami, być może rodzinnymi, w pierwszej kolejności z elitą Nymphaeum, a w drugiej z królewską rodziną Spartokidów lub arystokracją Bosforańską.
Pod koniec VI wieku p.n.e. pojawił się nowy obrzęd pogrzebowy.
Wraz z tradycyjnymi pochówkami w dużych dołach pojawiły się teraz złożone konstrukcje, tak zwane „katakumby”, składające się z pionowej studni i jednej lub więcej wychodzących z niej komór grobowych. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Liczba katakumb wzrosła w ciągu V wieku p.n.e, a w IV wieku p.n.e. budowle tego typu były bardzo często wykorzystywane do pochówków elitarnych. W dołach chowano tylko zwykłych ludzi. Ponadto zbudowano złożone kamienne sklepienia, wydaje się, że techniki budowlane przejęto od Greków.
Pochówkom elit, podobnie jak poprzednio, towarzyszyła duża liczba koni, chociaż te ostatnie były głównie chowane w oddzielnych grobach w jednym i tym samym kurhanie.
Głównemu pogrzebowi króla towarzyszył zwykle pochówek od trzech do dziesięciu osób, które stanowiły część jego bezpośredniego otoczenia. Pochówki tego rodzaju odnotowano w 38 z 40 największych kurhanów pochodzących z IV wieku p.n.e.
Pochówki żeńskie towarzyszące mężczyźnie spotyka się dość często zarówno w pochówkach elitarnych, jak i na mniejszych mogiłach.
Oprócz miejsc grobowych odkryto także scytyjskie miasta-miejsca z tego okresu. Wiele wcześniejszych miast-miejsc ze stepów leśnych nadal istniało, podczas gdy inne powstały, na przykład miejsce w Chotowskim z końca V lub początku IV wieku p.n.e i zajmujące obszar około 30 hektarów.
Najbardziej znanym miastem z tego okresu było jednak Kamenskoe nad Dnieprem w strefie stepowej, które istniało od końca V wieku p.n.e. do początku XX wieku.
Miasto zajmowało obszar 12 kilometrów kwadratowych i było chronione wałem i wodami Dniepru oraz jego dopływu Konka. Głównym zajęciem osiadłej ludności była obróbka metali.
Miasto Kamenskoe było prawdopodobnie największym dostawcą metalowych przedmiotów dla koczowniczych Scytów.
Część ludności prawdopodobnie zajmowała się rolnictwem. Mieszkania budowane na powierzchni ziemi miały wymiary około 10 x 20 metrów i składały się z kilku pomieszczeń. Znaleziono również ziemianki owalne i prostokątne. Tylko niewielka część terenu miasta została zabudowana.
To miasto było prawdopodobnie nie tylko ośrodkiem wytwórczym, ale także politycznym centrum Scytii. Terytorium, które nie zostało zabudowane, mogło zostać przeznaczone na kwaterę główną króla Scytów i jego świty podczas ich sezonowych wizyt w mieście.
Wydaje się, że w IV wieku p.n.e. niektórzy Scytowie zaczęli przyjmować osiadły rolniczy styl życia, który wcześniej był typowy tylko dla populacji leśnych stepów. W rezultacie w dolnym biegu Dniepru, oprócz miasta-miasta Kamenskoe, wyrosło szereg osad obronnych i nieumocnionych, w których głównym zajęciem ludności było rolnictwo. Część osiadłej populacji w Olbii była również pochodzenia scytyjskiego.
Główne zmiany nastąpiły w kulturze materialnej Scytów w V i IV wieku p.n.e. W drugiej połowie VI wieku p.n.e. rodzaj uzda końskiego całkowicie się zmienił. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Brązowe końcówki z końcówkami w kształcie strzemion zniknęły i zostały zastąpione żelaznymi z wygiętymi końcami, tworząc pętle. Części policzkowe użyte w połączeniu z nimi miały nowy kształt; miały nie trzy, ale dwie dziurki i nie były przymocowane do wędzidła, ale włożone w pętle na końcach. Kawałki policzków były wykonane z żelaza i brązu.
W V wieku p.n.e. miały kształt odwróconej litery S lub L, ale w IV wieku p.n.e. zostały one zastąpione policzkami w kształcie litery C. znaleziono również w V wieku, ale były mniej powszechne.
Łuki i strzały, tak jak poprzednio, były najpowszechniejszą bronią. Kształt i konstrukcja łuku pozostały takie same jak wcześniej, podczas gdy kształt goryto zmienił się nieznacznie, podobnie jak kształt użytych grotów strzał.
Stare typy ustąpiły miejsca trójpłatowym i trójskrzydłowym grotom strzał z brązu o wydłużonych proporcjach z wewnętrznym lub lekko wystającym gniazdem. Z biegiem czasu kształt tych grotów nieco się zmienił, ale ten typ pozostał w użyciu tak długo, jak istniała kultura scytyjska.
Zmienił się również kształt grotów włóczni; ich proporcje uległy znacznemu wydłużeniu. Żelazne akinakai nadal były używane, ale kształt ich osłon krzyżowych i terminali zmienił się.
W V wieku osłony krzyżowe do mieczy stały się cieńsze, a końcówki w kształcie pazurów stały się powszechne (w kształcie dwóch pazurów lub rogów).
W IV wieku p.n.e. większość mieczy i sztyletów posiadała wąską osłonę krzyżową w kształcie trójkąta z wycięciem w dolnej krawędzi i owalną końcówką. Odlewane hełmy typu Kuban nie były już używane na początku VI wieku p.n.e.
W drugiej połowie VI wieku p.n.e. używano hełmów łuskowych, które składały się z płytek żelaznych lub brązowych. Nadal szerzej stosowano hełmy typu greckiego; najczęściej spotykanymi były hełmy strychowe, ale używano także hełmów korynckich, chalcydzkich i trackich.
W IV wieku oprócz greckich hełmów szeroko stosowano greckie skwarki (knemidy). Użyto zbroi w przeważającej części zbroi w skali lokalnej, składającej się z płyt z żelaza lub brązu.
W V i IV wieku używano terminali, z których część wydawała się być rozwinięciem typów z poprzedniego okresu. Jednak najbardziej rozpowszechnione terminale były płaskie, z przedstawieniami zwierząt, scenami ataku zwierząt i, w rzadkich przypadkach, z przedstawieniami antropomorficznymi. Na tego typu terminalach zawieszano małe dzwoneczki.
W V wieku p.n.e. lustra z centralnym uchwytem zniknęły i zostały zastąpione przez lustra z płaską klamką z boku, których przykłady pochodzą z drugiej połowy VI wieku p.n.e.
W drugiej połowie VI wieku p.n.e. stosowano tzw. Lustra „typu olbskiego”, posiadające boczną rączkę, której końce zdobiono przedstawieniami bestii w stylu zwierzęcym.
W V i IV wieku p.n.e. antropomorficzne rzeźby nadal wznoszono na mogiłach, ale ich styl nieco się zmienił. W kulturze scytyjskiej z V i IV wieku pne artefakty w stylu zwierzęcym były nadal szeroko stosowane, ale cechy stylu ulegały zmianie; niektóre ze starych motywów zniknęły i zostały zastąpione nowymi tematami i motywami.
Można to częściowo wyjaśnić odwołując się do rozwoju wewnętrznego, a częściowo do wpływów zewnętrznych. Silne wpływy greckie zaobserwowano w sztuce scytyjskiej z IV wieku pne, kiedy znaczna część przykładów scytyjskich treutyków znalezionych w pochówkach królewskich i arystokratycznych została wyprodukowana przez greckich rzemieślników.
Niektóre elementy kultury materialnej Scytów w V-IV wieku p.n.e. reprezentują rozwój obiektów z wczesnej kultury scytyjskiej, ale wiele z nich prawdopodobnie przywieziono ze Wschodu. Najbardziej przekonującym wytłumaczeniem tego jest założenie, że nowa fala eurazjatyckich nomadów przybyła do regionu północnego Pontu w II połowie VI wieku p.n.e.
Koczownicy tej nowej fali, po zmieszaniu się z lokalnymi koczownikami scytyjskimi, najprawdopodobniej dali początek tej nowej kulturze. Bliższe kontakty z greckimi koloniami regionu północno-pontyjskiego doprowadziły do coraz większej hellinizacji elity scytyjskiej, co było szczególnie wyraźne w IV wieku p.n.e.
Ostatnim okresem rozwoju kultury scytyjskiej, była późna kultura scytyjska, która istniała na terytorium Krymu i Dolnego Dniepru, zajmowanego głównie przez Scytów, od końca III wieku p.n.e. do III wieku n.e.
Z archeologicznego punktu widzenia była to zupełnie nowa kultura, która miała niewiele wspólnego z kulturą scytyjską IV wieku p.n.e. Późna kultura scytyjska ukształtowała się pod koniec III i na początku II wieku p.n.e. jako fuzja tradycji kulturowych Scytów z tradycjami miejscowej ludności z gór Krymu, Taurojów i greckiej ludności wybrzeża.
Populacja Scytii Mniejszej była zasiedlona, a jej głównym zajęciem była hodowla zwierząt, korzystanie z odległych pastwisk i rolnictwo. Handel również odegrał ważną rolę; Późni Scytowie działali jako pośrednicy między klasycznym światem a barbarzyńcami ze stepów.
Najważniejszym miejscem w krymskiej Scytii było scytyjskie Neapolis, stolica późnego królestwa Scytów, które istniało od końca pierwszej ćwierci II wieku p.n.e do drugiej ćwierci III wieku n.e. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Neapolis zostało ufortyfikowane murem obronnym z basztami, a na jego terenie znajdowały się domy o kamiennych i mułowo-ceglanych murach. Gęstość budynku różniła się znacznie w poszczególnych okresach. Techniki budowlane były na ogół typowe dla architektury greckiej, chociaż kilka budynków zostało wzniesionych niedbale. Znaleziono także ziemianki i inne budowle związane z tradycjami barbarzyńskimi.
Pałac królewski odkryty w Scytyjskim Neapolis, pochodzący z II wieku pne, został zbudowany zgodnie z zasadami architektury greckiej. Około 125 roku p.n.e. przed fasadą pałacu wzniesiono mauzoleum Argotos w formie budynku antis zakonu doryckiego i ozdobiono naiskos z płaskorzeźbą i greckim inskrypcją w wierszu.
Postawiono tu także posągi kilku greckich bóstw, z których zachowały się cokoły z dedykacjami w języku greckim.
Około 115 roku p.n.e, w pobliżu centralnych bram Neapolis i tuż przy zewnętrznej stronie murów obronnych, zbudowano drugie monumentalne mauzoleum, w którym najwyraźniej został pochowany król Skiluros; zachował się pochówek króla.
Po upadku królestwa scytyjskiego za Diofantesa w ostatniej dekadzie II wieku p.n.e. pałac królewski nie został odbudowany, a Neapolis utraciło status metropolii, ale nadal było głównym ośrodkiem miejskim.
Od początku I wieku p.n.e. do końca istnienia Neapolis istniał jednak w jego północnej części zespół kamiennych budowli typu greckiego. Od połowy II do pierwszej połowy III wieku n.e. interpretowano go jako „Pałac Północny”. Możliwe, że Neapolis pozostało centrum politycznym przynajmniej dla niektórych późnych Scytów.
W drugiej połowie I i do połowy II wieku n.e. wygląd miasta uległ zasadniczym zmianom. Praktycznie nie było w nim żadnych budynków, chociaż nadal istniały mury obronne, a także odnotowano budowle kultowe.
Miało to zapewne związek z wymianą osiadłej ludności na ludność koczowniczą, która wykorzystywała Neapolis jako ufortyfikowany obóz. Zmiana ta, wraz z zastąpieniem jednego rodzaju obrzędu pogrzebowego innym i pojawieniem się nowych cech w kulturze materialnej, pozwalają przypuszczać, że nastąpiła zmiana populacji i do pewnego stopnia asymilacja późnych Scytów przez Sarmatów, jednocześnie można było zaobserwować pewną ciągłość z poprzedniego okresu.
Od ostatniej ćwierci II do połowy III wieku n.e. scytyjski Neapolis zamienił się w nieumocnioną osadę zawierającą kilka chaotycznie rozrzuconych budynków.
Oprócz scytyjskiego Neapolis, późna kultura scytyjska jest dobrze znana z licznych osad, zarówno ufortyfikowanych, jak i niefortyfikowanych (odnotowano ich ponad 100) oraz towarzyszących im nekropolii.
Niedawne wykopaliska w Ak-Kaya / Vishennoe sugerują, że miejsce to odgrywało rolę politycznego centrum krymskiej Scytii przed Neapolis, w III-pierwszej połowie II wieku p.n.e.
Zbudowano tam dobrze chronioną fortecę, którą jak Neapolis zbudowano zgodnie z zasadami greckiej fortyfikacji. Stanowiska późnoscytyjskie znajdują się w dwóch głównych strefach: u podnóża gór krymskich i terytoriów bezpośrednio do nich przylegających, a także wzdłuż zachodniego wybrzeża Krymu.
Niektóre z tych osad pojawiły się na terenach wcześniejszych osad greckich, w tym w miejscowościach Kalos Limen i Kerkinitis, a niektóre zostały zbudowane od podstaw. Wiele nadmorskich osad było portami handlowymi.
Największe z późnych osad scytyjskich na Krymie po Neapolis i Ak-Kaya / Vishennoe to Bulganak, Ust-Alma i Kermen-Kyr.
Charakterystyczne nie tylko dla Neapolis i Ak-Kaya, ale także dla tych osad, było połączenie greckich tradycji architektonicznych i lokalnych. Szczególną grupą późnych osad scytyjskich są miejscowości-miasta położone po obu brzegach Dolnego Dniepru.
Ich kultura materialna była zbliżona do kultury późnych Scytów na Krymie, ale nadal byli bardziej zhellenizowani i wydawało się, że byli blisko związani z Olbią, jeśli nie politycznie zależni od tego miasta. Jeśli chodzi o „Scythia Minor” w Dobrudży, nie można było zidentyfikować jego scytyjskich stanowisk.
Późne pochówki scytyjskie można podzielić na dwie grupy: te znajdujące się pod kurhanami i złożone w płaskich nekropoliach. Kamienne sklepienia wzniesiono pod kurhanami, w których pochówki trwały dość długo; liczba zmarłych wahała się od kilku do stu i więcej. Pochówki tego typu były powszechne w II wieku pne, ale w niektórych przypadkach kurhany wzniesiono również w I i II wieku n.e.
Częściej jednak groby składano w nekropoliach płaskich. W okolicach Scytyjskiego Neapolis przebadano trzy nekropolie, wykopano także kilkadziesiąt innych nekropolii z których najdokładniej przebadano największą, z Ust-Almy.
Charakterystyczną cechą nekropolii z okresu od II wieku p.n.e. do I wieku n.e. są ziemne sklepienia, w których wielokrotnie składano pochówki (zawierały one nawet 40 szkieletów).
Zmarli leżeli na plecach w wyprostowanej pozycji.
W drugiej połowie I i pierwszej połowie II wieku n.e. obrządek pogrzebowy ulegał stopniowym zmianom. Podziemia dla pochówków wielokrotnych ustąpiły miejsca pochówkom indywidualnym w grobach z boczną komorą, które pojawiły się w drugiej połowie I wieku pne; pochówki składano również w prostych grobach płaskich.
Kultura materialna późnych Scytów nie miała wielu charakterystycznych cech i była podobna do kultury materialnej sąsiednich greckich miast i osad.
Doprowadziło to niektórych uczonych do uznania niektórych miejsc późnoscytyjskich, takich jak miasta-miasta Dolnego Dniepru, za zasiedlone przynajmniej częściowo przez Greków. Oprócz elementów klasycznych można w nich również zaobserwować inne, w tym elementy La Tène i elementy sarmackie.
KULTURA DUCHOWA, RELIGIA I SZTUKA
Scytowie nie mieli języka pisanego, dlatego ich niematerialna kultura, w tym ich mitologia, religia, eposy itd. mogą być zestawione tylko na podstawie danych pośrednich, które różnią się pod względem prawdziwości i możliwości informacyjnych.
Tego rodzaju dane są zbierane z pism autorów klasycznych, z podobieństw znalezionych w innych tradycjach irańskich, dowodów onomastycznych i archeologicznych itd.
Herodot podaje imiona bóstw czczonych przez Scytów, a także wspomina, którym greckim bóstwom odpowiadali. Nadał najwyższy status Tabiti utożsamianym z Hestią, a następnie wspomniał o Papaiosie (Zeus), Api (Gaia), Goitosyrosie / Oitosyros (Apollo), Agrimpasaie / Artimpasa / Arippasa (Afrodyta) i Thagimasadasie (Poseidon).
Chociaż wspomniał o kulcie Heraklesa i Aresa, nie zamieścił ich imion scytyjskich. Większość imion bóstw scytyjskich wywodzi się z irańskich korzeni, niektóre są bardziej przekonujące, inne mniej.
Tabiti jest zwykle uważana za boginię ognia, Papaios za władcę niebios, Api za bóstwo Wód i Ziemi. Obrazy innych bóstw są mniej wyraźne i bardziej hipotetyczne: Argimpasa jest zwykle uważana za boginię płodności i porównywana z Anāhitā (Anāhidem), a Thagimasadas jest uważany za boga wody i opiekuna koni, a zatem porównuje się go z bóstwem awestyjskim Apąm Napāt.
Thagimasadas wyróżnia się na liście Herodota: podczas gdy pozostałych siedmiu bogów jest czczonych przez wszystkich Scytów, Thagimasadas jest czczony tylko przez Królewskich Scytów.
Funkcje Goitosyrosa nie są jasne i porównuje się go z irańskim Mitra lub Vāyu. Wydaje się, że Herakles był uważany za Pierwszego Człowieka, przodka Scytów (por. Hdt., 4,5-10; w pierwszej wersji legendy przodek Scytów jest określany jako Targitaos, a w drugiej wersji jako Herakles).
Aresa – boga wojny, Herodot również wyróżnia. Według niego Scytowie nie wznosili posągów, ołtarzy ani świątyń dla swoich bogów, z wyjątkiem Aresa.
Sanktuaria Aresa zostały, według Herodota (4.62), wzniesione były w każdej prowincji i składały się z kopca zbudowanego z patyków z kwadratową platformą na szczycie, na której umieszczono „starożytne żelazne akinaki”, mające reprezentować Aresa.
Oprócz ofiar z owiec, kóz lub koni, jak zwykle w przypadku innych bogów, składano ofiary z ludzi i tylko jemu. Co najmniej jedna świątynia Aresa (która jednak tylko częściowo odpowiada opisowi Herodota) została odnotowana archeologicznie (Boltrik; por. Alekseev, 1980).
Imię jeszcze jednej bogini scytyjskiej, Dithagoia, jest wymienione w dedykacji córki króla Skilurosa zwanej Senamotis, znalezionej w Panticapaeum.
Scytowie mieli zawodowych kapłanów, ale kwestia, czy stanowili oni odrębną grupę dziedziczną i ogólnie, w jakim stopniu starożytny irański system pištrā nadal istniał w społeczeństwie scytyjskim, pozostaje przedmiotem dyskusji.
Wśród kapłanów istniała odrębna grupa transwestytów, określanych przez Herodota jako enareës (ἐνάρεες; 1,105,4; 4,67,2), a dokładniej przez Pseudo-Hipokratesa (Aër. 22) jako anarieis (ἀναριε ,ς, z irańskiego * anarya-, „niemęski”).
Często porównuje się ich do szamanów znanych wśród wielu ludów Eurazji (Meuli), ale nie ma podstaw do ich identyfikowania się z szamanami, mimo że łączy ich szereg wspólnych cech. Według Herodota (4.60) zwierzęta używane do składania ofiar były zwykle duszone; ofiary związane z przelaniem krwi były składane tylko Aresowi.
W mitologii scytyjskiej ważną rolę przypisano mitowi o Pierwszym Człowieku, pochodzeniu ludzi (tj.Scytów), ich królach i całej strukturze ich społeczeństwa. Mit ten, który pod wieloma względami odzwierciedla mity innych ludów irańskich, przetrwał w kilku wersjach w pismach wielu autorów klasycznych, najbardziej kompletna i najmniej zhellenizowana wersja została zachowana przez Herodota.
Analiza tej legendy wraz z innymi danymi ujawnia, że w ideologii scytyjskiej dużą wagę przywiązywano do podziału społeczeństwa na trzy dziedziczne klasy lub kasty (wojownicy, kapłani i rolnicy), które wywodziły się od trzech braci, synów Pierwszego Człowieka.
Każda z klas była powiązana z jednym z trzech poziomów w Kosmosie: klasa wojowników, w skład której wchodzili także królowie, była związana ze światem wyższym, klasa kapłanów z poziomem średnim, a klasa rolników z niższym.
Władza królewska była uważana za świętą.
Idea xwarrah (xᵛarənah; chwała, blask), znajdująca się w różnych irańskich tradycjach, była bardzo ważna, w tym idea królewskiej xwarrah, charyzmy królewskiej, która miała pochodzenie niebiańskie i słoneczne.
Informacje dostarczone przez wielu autorów klasycznych pozwalają przypuszczać, że Scytowie mieli swoje własne epickie legendy.
Tak więc znaczna część klasycznej tradycji dotyczącej panowania Scytów w Azji prawdopodobnie wywodzi się z eposu scytyjskiego.
Większość znanych obiektów sztuki scytyjskiej należy do sfery sztuki użytkowej, dekoracji różnych przedmiotów codziennego użytku (uzdy, broń, naczynia itp.).
Sztuka scytyjska była głównie zoomorficzna. Charakteryzuje się specyficznym stylem, zwanym „stylem zwierzęcym”, charakteryzującym się dość ograniczonym zakresem obrazów (określonych zwierząt przedstawionych w określonych kanonicznych pozach), który zmieniał się w czasie, a także szeregiem standardowych technik ich przedstawiania.
Ciała zwierząt były zwykle modelowane przy użyciu dużych powierzchni, które łączyły się ze sobą pod kątem. Najbardziej znaczące części zwierząt (rogi kopytnych, pazury, nozdrza i pyski zwierząt drapieżnych, uszy obu grup, dzioby ptaków drapieżnych i oczy wszystkich trzech grup zwierząt) były mocno przesadzone i często stylizowane.
Niektóre części były czasami uzupełnione dodatkowymi przedstawieniami zwierząt lub ich części (np. gałęzie poroża jelenia lub szpony drapieżnych zwierząt były przedstawiane jako głowy ptaków drapieżnych z zakrzywionymi dziobami), urządzenie znane jako „transformacje zoomorficzne”.
Niektóre części ciał zwierząt (nogi lub kopyta, głowy ptaków itp.) były również często przedstawiane oddzielnie. Pomimo istnienia lokalnych odmian, scytyjski styl zwierzęcy był samodzielną jednostką i różnił się od stylu zwierzęcego charakterystycznego dla wschodnich regionów Eurazji.
Najczęściej przedstawiane w tym stylu zwierzęta można podzielić na trzy grupy – ptaki, kopytne i drapieżne – i dla każdej z nich występują charakterystyczne wzory ikonograficzne.
Ptaki (zwykle drapieżne) są przedstawiane głównie z rozpostartymi skrzydłami, ale czasami ze złożonymi; ich głowy są przedstawiane jeszcze częściej, osobno lub jako elementy „przekształceń zoomorficznych”.
Zwierzęta kopytne są najczęściej przedstawiane z nogami zgiętymi pod spodem i głową wyciągniętą do przodu; głowy kóz i jeleni są często odwrócone do tyłu. Rzadko są przedstawiane stojąc na prostych nogach.
Zwierzęta drapieżne, zwykle koty, są często przedstawiane zwinięte w okrąg, co stanowi jeden z najwcześniejszych i najbardziej typowych obrazów stylu zwierzęcego. Można je również znaleźć z nogami zgiętymi pod kątem rozwartym lub prostym.
W obrębie tych grup rzadko można rozróżnić gatunki zwierząt (np. wilki od kotów, gatunki kotów od siebie nawzajem, gatunki ptaków drapieżnych); prawdopodobne jest, że takie rozróżnienia przywiązywano niewielką wagę.
Zwierzęta kopytne są z reguły łatwiejsze do zidentyfikowania; najczęstszymi ich wizerunkami były jelenie, kozy i barany, podczas gdy inne gatunki, w tym konie i łosie, były rzadko przedstawiane.
Te trzy grupy zwierząt przedstawione w sztuce scytyjskiej były prawdopodobnie związane z trzema kosmicznymi horyzontami; ptaki z wyższym poziomem (niebios), kopytne ze średnim poziomem (ziemskim) i drapieżne, a także rzadziej przedstawiane węże i ryby, z niższym poziomem znajdującym się pod ziemią.
Obrazy fantazyjnych stworzeń nie są rzadkie w scytyjskim stylu zwierzęcym, ale w większości przypadków zostały przejęte. Najbardziej rozpowszechnionymi z nich są przedstawienia gryfów orlich. Wydaje się, że ten obraz został przyjęty z Bliskiego Wschodu i znajduje się głównie w miejscach odzwierciedlających wczesne kontakty z tym regionem (Kelermes); później rzadko można go znaleźć we właściwej sztuce scytyjskiej iw zniekształconej formie.
Pojawił się ponownie w IV wieku p.n.e. pod wpływem Grecji. W tym czasie pojawiły się również gryfy z lwami. We wczesnej kulturze scytyjskiej z VII-VI wieku p.n.e pospolite były przedstawienia baranów i gryfa – drapieżnego ptaka z baranim rogiem. Ten obraz był specyficznie scytyjski i nie był spotykany poza zasięgiem kultury scytyjskiej. Jest to prawdopodobnie przedstawienie xwarrah.
Scytyjski styl zwierzęcy pojawił się w Europie Wschodniej w dobrze ugruntowanej formie wraz z wczesną kulturą archeologiczną Scytów; żaden z jej elementów nie był obecny w przedscytyjskich kulturach regionu. Kwestia jego pochodzenia jest przedmiotem debaty.
Niektórzy badacze uważają, że ukształtował się on na terenie Europy Wschodniej pod wpływem Bliskiego Wschodu w okresie wypraw scytyjskich w VII wieku p.n.e.
Jednak bardziej uzasadnioną hipotezą jest sugestia, że ukształtował się on we wschodniej części stepów euroazjatyckich, częściowo pod wpływem sztuki chińskiej. Świadczy o tym starszy wiek wschodnich stanowisk, w których znajdują się obiekty wykonane w stylu zwierzęcym (kurhan Arzhan) w porównaniu z obiektami wschodnioeuropejskimi.
Niektórzy uczeni próbują pogodzić te dwa punkty widzenia, sugerując, że styl zwierzęcy ewoluował jednocześnie i niezależnie od siebie na Zachodzie i Wschodzie Eurazji pod wpływem Bliskiego Wschodu i Azji Mniejszej, w pierwszej kolejności, a w drugiej – ż kultury Karasuków i brązów Ordos (teoria „policentryczna”).
Pomimo wyraźnego antropomorfizmu charakterystycznego dla religii scytyjskiej, we wczesnej sztuce scytyjskiej antropomorficzne przedstawienia można znaleźć tylko w jednej grupie artefaktów, stelach wzniesionych nad pochówkami. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Wszystkie znane nam stele przedstawiają uzbrojonych wojowników, twarze z dużymi oczami w kształcie migdałów, zwykle z wąsami, ale nie z brodami, a jeśli chodzi o szczegóły anatomiczne, to ręce i często fallusy. Zwykle przedstawiane są momenty obracania się, pasy, czasami hełmy, a także broń, taka jak miecze, topory, gorytoi i czasami bicze.
Szczególnie interesująca jest grupa sześciu rzeźb odkrytych w północno-wschodnim Iraku. Ogólnie przypominają rzeźby wczesnoscytyjskie, ale istnieje kilka istotnych różnic, w szczególności w przedstawieniu twarzy (brody zamiast wąsów) oraz ułożeniu i przedstawieniu dłoni.
Tylko jedna postać trzyma broń, topór, ale topór ma nietypowy kształt i znajduje się w dłoni postaci, a nie jest zawieszony na pasku. Możliwe, że rzeźby te należały do grupy Scytów lub Cymeryjczyków, którzy brali udział w kampaniach na Bliskim Wschodzie, osiedlili się na tym terenie i stopniowo zatracili swoją tradycyjną kulturę.
Sztuka scytyjska podlegała w różnych okresach wpływom zewnętrznym. W VII wieku pne podczas kampanii na Bliskim Wschodzie główny wpływ wywarła na nią sztuka Bliskiego Wschodu.
Bogate pochówki w Kelermes i kopcu grobowym Litoi zawierają, oprócz rzeczywistych artefaktów scytyjskich i bliskowschodnich (np. misy i diademy, które były ewidentnie łupami lub darami dyplomatycznymi), inne artefakty, które łączyły elementy scytyjskie i bliskowschodnie (np. miecze).
Ich styl i większość obrazów nie były typowe dla sztuki scytyjskiej, ale jednocześnie odtwarzały typowe obrazy scytyjskiego stylu zwierzęcego; również kształt zdobionych artykułów jest typowo scytyjski.
Przedmioty te zostały prawdopodobnie wykonane przez rzemieślników z Bliskiego Wschodu dla Scytów. Kierując się własnymi tradycjami, uwzględnili jednocześnie wymagania zleceniodawców. Duża część obrazów z Bliskiego Wschodu nie została zasymilowana w sztuce scytyjskiej i nie została następnie odtworzona.
Wielokrotnie zwracano uwagę na podobieństwa między tymi znaleziskami a szeregiem artefaktów z tak zwanego „skarbu Ziwiye” w Kurdystanie. Korzystanie z nich jest jednak utrudnione przez fakt, że dokładne miejsce i okoliczności ich odkrycia nie są znane i nie można mieć pewności nie tylko, czy zostały znalezione razem, ale także czy wszystkie pochodzą z jednego i tego samego miejsce lub nawet czy są one autentyczne.
W V wieku p.n.e nastąpiły zmiany w stylu zwierzęcym, co częściowo można wytłumaczyć rosnącymi wpływami greckimi, a częściowo rozwojem wewnętrznym.
Możliwe, że niektóre innowacje można również wyjaśnić przybyciem nowej fali nomadów ze wschodu. Przedstawienia stają się mniej schematyczne, a oczy, uszy i usta zwierząt są przedstawione w bardziej realistyczny sposób.
Powierzchnie ciał zwierząt zaczynają być modelowane bardziej płynnie. Jednocześnie niektóre części ciał zwierząt i ptaków są przedstawiane w jeszcze bardziej przesadny sposób niż wcześniej; czasami są stylizowane. Na przykład dzioby ptaków są przedstawione w postaci dużej spirali. W większym stopniu wykorzystuje się technikę „przekształceń zoomorficznych”. Przedstawienia pojedynczej nogi kopytnego lub drapieżnego zwierzęcia stały się bardziej rozpowszechnione, podobnie jak przedstawienia ryb, które wcześniej były rzadkością.
Na leśnych stepach coraz częściej pojawiają się wizerunki łosi. W stylu zwierzęcym z VII-VI wieku p.n.e nie było przedstawień scen (tego typu wizerunki w cmentarzyskach Kelermes były pochodzenia bliskowschodniego); zwierzęta przedstawiano w izolacji lub rzadziej w kompozycjach antytetycznych („heraldycznych”).
Od V wieku p.n.e. rozpowszechniły się sceny walczących lub rozszarpujących się zwierząt, prawdopodobnie pod wpływem sztuki grecko-perskiej. Prawdopodobnie wpływy greckie były również przyczyną, dla której motywy roślinne zaczęły pojawiać się w sztuce scytyjskiej.
Zmiany zaszły również w przypadku steli wznoszonych nad grobami, które w najmniejszym stopniu podlegały hellenizacji. Zmieniła się prezentacja twarzy, oczy stały się zaokrąglone, rzadko pojawiały się wąsy, zaczęły pojawiać się wizerunki brody. Zmienił się kształt dłoni, a także sposób ich ułożenia; lewa dłoń praktycznie zawsze trzymała ryton, miecze były zwykle układane nie przed postaciami, ale po ich bokach, a także modyfikowano kształty gorytosów.
W IV wieku p.n.e nastąpił szczególnie wyraźny wzrost wpływów sztuki greckiej. Styl zwierzęcy nadal był używany, ale przedmioty artystyczne wykonane pod silnym wpływem Grecji lub po prostu przez greckich rzemieślników dla Scytów stały się powszechne.
W tej grupie znalazły się drobne przedmioty, takie jak tablice, a także najbardziej znane przykłady scytyjskiej toreutyki. Obiekty te nadal zawierały elementy stylu zwierzęcego, ale głównie stanowiły przykład tradycji sztuki greckiej. Niektóre z nich były przedstawieniami zwierząt, ale było szczególnie dużo przedstawień ludzi, w tym scen. Zwykle figurami byli Scytowie, ale w niektórych przypadkach były to tematy czysto greckie (na przykład historia Achillesa).
Niektóre przedmioty artystyczne znalezione w pochówkach scytyjskich były czysto greckie, niezwiązane ze Scytami ani pod względem stylu, ani tematyki (np. Kolczyki z Kul’-Oba). Jednocześnie jednak pojawiają się antropomorficzne przedstawienia, które zostały wyraźnie ukształtowane przez Scytów. Dotyczy to na przykład przedstawienia kobiecego bóstwa „Mistress of the Animals” z kopca grobowego w Aleksandropolu lub przedstawienia griffinomachy na terminalu ze Slonovskaya Bliznitsa.
Przedmioty wykonane przez greckich rzemieślników znaleziono we wszystkich pochówkach królewskich i arystokratycznych z IV wieku p.n.e. Niektóre przykłady scytyjskiej broni ceremonialnej wykonanej przy użyciu tej samej matrycy i praktycznie identycznej, znaleziono w kilku różnych kurhanach. Zostały wykonane mniej więcej w tym samym czasie, w jednym warsztacie, jako specjalne zamówienia dla wielu scytyjskich dynastii lub dla królów bosforańskich jako prezenty dyplomatyczne dla Scytów. (rysunek niżej – źródło : Encyklopedia Iranica)
Gorytoi ze scenami z życia Achillesa, na przykład, znaleziono w kopcach grobowych Chertomlyk, Melitopol, Five Brothers 8 i Il’intsy. Pochwy znalezione w kurhanach w Chertomlyk i Five Brothers 8 i zakupione przez Metropolitan Museum of Art (przypuszczalnie pochodzą z kurhanu Chayan).
Niektóre sceny przedstawione na greckich metalowych przedmiotach można śmiało zinterpretować jako ilustracje legend scytyjskich, znanych nam ze źródeł pisanych.
Dotyczy to na przykład przedstawień na kultowych naczyniach greckiej manufaktury z kurhanów Chasty w pobliżu Woroneża oraz z kurhanów Kul’-Oba na Krymie (plansza niżej – źródło : Encyklopedia Iranica) które ilustrują legendę o pochodzeniu Scytów i rywalizacja między trzema synami Heraklesa wydanymi przez Herodota.
Z tą samą legendą związane są częste przedstawienia udręczonej bogini, matki trzech braci (np. W Kul’-Oba, Tsymbalova Mogila i Bolshaya Bliznitsa). W sztuce grecko-scytyjskiej z IV wieku p.n.e. znajdują się także liczne reprodukcje niektórych innych scen, które prawdopodobnie mają znaczenie religijne i mitologiczne. Obejmują one przedstawienie siedzącej kobiety (najwyraźniej bogini) z lustrem oraz mężczyzny lub młodzieńca trzymającego przed sobą ryton (znaleziony w Kul’-Oba, Chertomlyk, Oguz, Verkhnii Rogachik, 1st Mordvinovskii, Melitopol , Nosaki 4 i inne tumulusy).
W jednym przypadku (tablica ze Sachnowki) ta para figur została umieszczona w środku wielocyfrowej kompozycji, w której występuje druga para postaci, często reprodukowana, dwóch Scytów pijących z jednego i tego samego rytonu (tzw. tak zwana scena braterska).
Inne sceny również mogą mieć często znaczenie mitologiczne lub epickie, ale ich specyficzna interpretacja ma znacznie bardziej hipotetyczny charakter (grzebień z Solokha, miska z Gaimanova Mogila, wazon z Chertomlyk i in.).
Rzeźba antropomorficzna była najbardziej konserwatywną odmianą sztuki scytyjskiej. Zdecydowana większość rzeźb z IV wieku p.n.e. była w tradycji scytyjskiej. Jednak wpływy greckie najwyraźniej przejawiają się w niektórych rzeźbach z tego okresu znalezionych na Krymie (Privetnoe, Chernomorskoe). Są to rzeźby, na których szaty i zbroje są wyszczególnione w stopniu, który jest nietypowy dla rzeźby scytyjskiej.
Dzieła sztuki scytyjskiej znajdują się w wielu muzeach, zarówno na terenie Rosji, jak i Ukrainy oraz poza nią. Największe z tych zbiorów znajdują się w Ermitażu w Sankt Petersburgu (gdzie znajdują się przedmioty znalezione podczas wykopalisk scytyjskich kurhanów w XIX i na początku XX wieku) oraz w Muzeum Historycznych Skarbów Ukrainy w Kijowie (w którym mieści się najwięcej scytyjskich dzieł sztuki z XX-wiecznych wykopalisk).
Mniej ważne zbiory znajdują się w Państwowym Muzeum Historycznym i Państwowym Muzeum Sztuki Ludów Wschodu w Moskwie, Instytucie Archeologii (Akademia Nauk Ukrainy) oraz muzeach regionalnych, m.in. w Charkowie, Zaporożu , Odessa i Kerch. Małe kolekcje sztuki scytyjskiej można również znaleźć w różnych innych muzeach, w tym w Antikensammlung (Berlin), Luwrze (Paryż), Ashmolean Museum (Oxford), Metropolitan Museum (Nowy Jork) i in.
Dzieła sztuki scytyjskiej były wielokrotnie publikowane.
Oryginalna sztuka scytyjska przestała istnieć po zniknięciu kultury archeologicznej Scytów na początku III wieku p.n.e.
Sztuka późnych Scytów została całkowicie zhellenizowana. Fragmenty rzeźb i malowideł ściennych znalezione w Scytyjskim Neapolis należą do tradycji greckiej i prawdopodobnie zostały stworzone przez greckich mistrzów.
Jednak tradycja wykonywania antropomorficznych nagrobków nie zanikła w późnym okresie scytyjskim; prymitywne rzeźby antropomorficzne często wznoszono w nekropolii. Były znacznie bardziej prymitywne niż te z IV wieku p.n.e, a szczegóły nie wydają się stanowić wyraźnej kontynuacji tego, co było wcześniej. Niekiedy znajdowano również surowe płaskorzeźby w grobowcach, które można porównać z tymi z Królestwa bosforańskiego.
Bibliografia :
Skróty (źródła klasyczne są zgodne z Oxford Classical Dictionary ).
CIRB: Corpus Inscriptionum Regni Bosporani , wyd. V. Struve, Moskwa, 1965.
IG XIV: Inscriptiones Graecae XIV: Inscriptiones Siciliae et Italiae, additis Galliae, Hispaniae, Britanniae, Germaniae inscriptionibus , wyd. Georg Kaibel, Berlin, 1890.
IosPE: Inscriptiones antiquae orae septentrionalis Ponti Euxini graecae et latinae , wyd. Basilius [Vasiliĭ] Latyshev, 3 tomy, St. Petersburg, 1885-1916.
DĄB: Otchet Imperatorskoĭ arkheologicheskoĭ kommissïi (St. Petersburg, 1859–1916).
SAA: State Archives of Assyria, Helsinki, 1987- (IV = I. Starr, red., Queries to the Sungod: Divination and Politics in Sargonid Assyria , Helsinki, 1990).
SEG: Supplementum Epigraphicum Graecum , Leiden, Amsterdam, 1923-
Źródła.
Andreĭ Yu. Aleksiejew „O skifskom Arese” (Na Scytyjski Ares) Arkheologicheskiĭ sbornik Gosudarstvennogo Érmitazha 21, 1980, str. 41-43.
Idem, „Kurgan Chmyreva Mogila i data ego sooruzheniya” (Kopiec pochówku Chmyreva Mogila i data jego budowy), Soobshcheniya Gosudarstvennogo Érmitazha 50, 1985, s. 31–35.
Idem, „O datakh skifskikh kurganov Baby i Raskopana Mogila” (W dniach scytyjskich kurhanów Baby i Raskopana Mogila), Soobchsheniya Gosudarstvennogo Érmitazha 52, 1987, s. 28–31.
Idem , Khronografiya Evropeĭskoĭ Skifii VII – IV vekov do n.è. (Chronografia europejskiej Scytii w VII-IV wieku p.n.e.) , Petersburg, 2003.
Pierre Amandry, BB Piotrovskij i Véronique Schiltz, red., Or des Scythes: trésors des musées sovietiques , Paryż, 1975.
Swietłana I. Andrukh, Nizhnedunaĭskaya Skifiya V VI-nachale I v. Zrobić N.E. (Scytia Dolnego Dunaju między VI a początkiem I wieku p.n.e.) , Zaporoże, 1995.
Michaił I. Artamonow, „Proiskhozhdenie skifskogo iskusstva” (Początki sztuki scytyjskiej), Sovetskaya arkheologiya, 1968, nr. 4, s. 27–45.
Władimir P. Babenchikov „Nekropol” Neapolya Skifskogo”(Necropolis Scytów Neapolu), w Pavel N. Shul’ts, ed., Istoriya i arkheologiya drevnego Kryma , Kijów, 1957, s. 94-141.
Valery M. Batchaev, „Drevnosti predskifskogo i ranneskifskogo periodov” (Antiquities from the pre-Scythian and Early Scythian period), w Vladimir I. Markovin, red., Arkheologicheskie issledovaniya na novostroĭkakh Kabardino-Balkarii, Nalchik, 1985, II, s. 7-115.
Svetlana S. Bessonova, Religioznye predstavleniya skifov (Koncepcje religijne Scytów), Kijów, 1983.
Svetlana S. Bessonova i Sergeĭ A. Skoryĭ, Motroninskoe gorodishche skifskoĭ èpokhi (miasto-miasto Motroninskoe z okresu scytyjskiego) , Kijów, 2001.
Rainer M. Boehmer, „Skythische Grabstelen aus Muğesir (Nordost-Irak)”, Baghdader Mitteilungen 29, 1998, s. 81–94.
Yuriĭ V. Boltrik, „Svyatilishche Areya v urochishche Nosaki” (Sanktuarium Aresa w Nosaki), w Arkheologicheskie issledovaniya na Ukrainie v 1976-1977 gg. Tezisy, Użgorod, 1978, s. 61–62.
Yuriĭ V. Boltrik, Elena E. Fialko i Nikolaĭ N. Cherednichenko, „Berdyanskiĭ kurgan” (Kopiec Berdyansky), Rossiĭskaya arkheologiya , 1994, nr. 3, s. 140–56.
Pierre Briant, From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Winona Lake, In., 2002.
Evgeniĭ V.Chernenko, Skifskiĭ dospekh (zbroja scytyjska), Kijów, 1968.
Idem, „Drevneĭshie skifskie paradnye mechi (Melgunov i Kelermes)” (Najwcześniejsze scytyjskie miecze ceremonialne [Melgunov i Kelermes]), w: Alekseĭ I. Terenozhkin et al., Red., Skifiya i Kavkaz, Kijów, 1980, s. 7- 30.
Evgeniĭ V. Chernenko i in. , Skifskie pogrebal’nye pamyatniki stepeĭ severnogo Prichernomor’ya (scytyjskie miejsca grobowe na stepach północnego regionu pontyjskiego), Kijów, 1986.
Jan Chochorowski i Sergeĭ Skoryĭ, „Die Zentralbestattung des Gross-Grabhügels von Ryžanovka im rechtsseitigen Teil des ukrainischen Waldsteppengebietes, Pratiques funéraires dans l’Europe des XIIIe-IVe s. av. J.-C. ”w Vasillica Lungu, red., Actes du IIIe Colloque International d’archéologie funéraire , Tulcea, 2000, s. 105–22.
Olga D. Dashevskaya, »Skifskoe gorodishche Krasnoe (Kermen-Kyr)« (The Scythian city-site of Krasnoe [Kermen-Kyr]), ” Kratkie soobshcheniya Instituta istorii material’noĭ kul’tury 70, 1957, s. 108–17 .
Idem, Pozdnie skify v Krymu: Svod arkheologicheskikh istochnikov D1-7 (The Late Scythians in the Crimea, Corpus of archeological sources D1-7), Moskwa, 1991.
Dmitriĭ I. Evarnitskiĭ, »Izvlechenie iz otcheta o raskopkakh, proizvedennykh letom 1897 g. bliz s. Mikhaĭlovo-Apostolova, Khersonskoĭ gub. i uezda ”(Wyciąg ze sprawozdania z wykopalisk przeprowadzonych latem 1897 r. w pobliżu wsi Mikhailovo-Apostolovo w prowincji i powiecie chersońskim), Otchet Imperatorskoĭ Arkheologicheskoĭ Komissii za 1897 g. , St. Petersburg, 1900, s. 133–37.
Elena E. Fialko, „Pogrebal’nyĭ kompleks kurgana Oguz” (Kompleks grobowy kopca Oguz), Evgeniĭ V. Chernenko, Vyacheslav Yu. Murzin i Sergeĭ A. Skoryĭ, red., Drevnosti skifov, Kijów, 1994, s. 122–44.
Olena J. Fialko i Yuri Boltrik, Napad skifiv na Trakhtemirovs’ke gorodishche (atak Scytów na miasto-teren Trakhtemirovo), Kijów, 2003.
Ludmila K. Galanina, Die Kurgane von Kelermes: „Königsgräber” der frühskythischen Zeit , Moskwa, 1997.
Nadieżda A. Gavrilyuk, Istoriya Ekonomiki Stepnoĭ Skifii VI-III vv. do n.è. (Historia gospodarki stepowej Scytii w VI-III wieku p.n.e.), Kijów, 1999.
Nadezhda A. Gavrilyuk i Valentina V. Krapivina, „Nizhnedneprovskie gorodishcha (k problem vozniknoveniya i razvitiya)” (Miasta-tereny Dolnego Dniepru [o problemie pochodzenia i rozwoju]) ”, Bosporskie chteniya 6, 2005, s. 68 -69.
Roman Ghirshman, Tombe principère de Ziwiyé et le début de l’art animalier scythe, Paryż, 1979.
André Godard, Le trésor de Ziwiyé (Kurdystan), Haarlem, 1950.
Nonna L. Grach, „Kul-Oba Studies”, Ancient Civilizations from Scythia to Syberia 7, 2001, s. 5-43.
Boris N. Grakov, Kamenskoe gorodishche na Dnepre (Miasto-miasto Kamenskoe nad Dnieprem), Moskwa, 1954.
Edvin Grantovskij, Indoiranische Kastengliederung bei den Skythen , XXV Internationaler Orientalisten-Kongress, Vorträge der Delegation der ZSRR, Moskwa, 1960.
Varvara A. Il’inskaya, Skify dneprovskogo lesostepnogo levoberezya (kurgany Posul ‚ya ) (Scytowie ze stepów leśnych na lewym brzegu Dniepru [Kurhany z regionu Sula]), Kijów, 1968.
Idem, Ranneskifskie kurgany basseĭna r. Tyasmin (wczesnoscytyjskie kurhany w dorzeczu rzeki Tyasmin), Kijów, 1975.
Varvara A. Il’inskaya, Boris N. Mozolevskiĭ i Alekseĭ I. Terenozhkin, »Kurgany VI v. Do n.è. u s. Matusov ”(Kopce pochówku z VI wieku pne w pobliżu wsi Matusow), w: Alekseĭ I. Terenozhkin i in., Red., Skifiya i Kavkaz, Kijów 1980, s. 31-63.
Varvara A. Il’inskaya i Alekseĭ I. Terenozhkin, Skifiya VII-IV vv. do n.è. (Scytia w VII-IV wieku p.n.e.), Kijów, 1983.
Askold I. Ivantchik, Les Cimmériens au Proche-Orient, Fribourg and Göttingen, 1993.
Idem, Kimmeriĭtsy: Drevnevostochnye tsivilizatsii i stepnye kochevniki VIII-VII vv. do n.è. (Cymeryjczycy: starożytne cywilizacje wschodnie i koczownicy stepowi w VIII-VII wieku pne), Moskwa, 1996.
Idem, „Une légende sur l’origine des Scythes (Hdt. IV, 5-7) et le problème des sources du Scythikos logos d’Hérodote”, Revue des études grecques 112, 1999a, str. 141–92.
Idem, „The Scythian ‚Rule over Asia’: The Classical Tradition and the Historical Reality”, w: Gocha R. Tsetskhladze, red., Ancient Greeks West and East, Leiden, 1999b, s. 497-520.
Idem, Kimmerier und Skythen : Kulturhistorische und chronologische Probleme der Archäologie der osteuropäischen Steppen und Kaukasiens w Vor- und frühskythischer Zeit, Moskwa, 2001a.
Idem, „La légende„ grecque ”sur l’origine des Scythes (Hérodote 4.8–10)”, w: Valérie Fromentin i Sophie Gotteland, red., Origines gentium, Bordeaux, 2001b, s. 207–20.
Idem, Am Vorabend der Kolonisation : Das nördliche Schwarzmeergebiet und die Steppennomaden des 8.-7. Jhs. v. Chr. in der klassischen Literaturtradition: Mündliche Überlieferung, Literatur und Geschichte, Berlin i Moskwa, 2005.
Idem, „K voprosu o skifskom yazyke” (O problemie języka scytyjskiego), Vestnik Drevneĭ Istorii, 2009, no. 2, str. 62–88.
Idem, „The Funeral of Scythian Kings: The Historical Reality and the Description of Herodotus (IV, 71-72)”, w Larisa Bonfante, red., European Barbarians, Cambridge, 2011, s. 71–106.
Askold I. Ivantchik i Aleksandr M. Leskov, eds,. Ulskii Tumuli: Kultowa i Burial Ensemble z tej Scytów Okres w tej Północnego Kaukazu , Moskwa i Berlin, 2015.
Karl Jettmar, „Die zentralasiatische Entstehung des Tierstils,” Beiträge zur allgemeinen und vergleichenden Archäologie 1, 1979, s. 145–58.
Anatoliĭ R. Kantorovich, „Klassifikatsiya i tipologiya èlementov ‚zoomorfnykh prevrashcheniĭ’ v zverinom stile stepnoĭ Skifii” (Klasyfikacja i typologia elementów „transformacji zoomorficznych” w stylu zwierzęcym Steppe Scythia), w: Alexandr V. Evgelevskiĭ,. Strukturno-semioticheskie issledovaniya v arkheologii I, Donetsk, 2002, s. 77–130.
Petr O. Karyshkovskiĭ and AG Zaginaĭlo, »Monety skifskogo tsarya Skila« (Coins of the Scythian king Skyles), w Valentin L. Yanin and Avraam A. Nudel’man, eds., Numizmaticheskie issledovaniya po istorii Yugo-Vostochnoĭ Evropy, Kishinevevropy, Kishinevevropy 1990, strony 3-15.
Jan F. Kindstrand, Anacharsis: The Legend and the Apophtegmata , Uppsala, 1981.
Vladimir A. Kisel ‚, Svyashchennaya sekira skifov: Ob odnoĭ nakhodke iz Kelermesa (Święty topór bojowy Scytów: Na znalezisku z Kelermes), Petersburg, 1997.
Idem, »Pamyatniki blizhnevostochnoĭ torevtiki iz kurganov Predkavkaz’ya i Severnogo Prichernomor’ya VII-nachala VI vv. Gotowe. (K probleme blizhnevostochnykh svyazeĭ skifov) ”(Przedmioty bliskowschodniej Toreutyki z kopców grobowych na przedkaukazie i północnym pontyjsku z VII-początku VI wieku pne [O problemie stosunków bliskowschodnich Scytów]) , streszczenie pracy doktorskiej dys., St. Petersburg State University, 1998.
Victor I. Klochko i Sergeĭ A. Skoryĭ, „Kurgan No. 15 bilya Stebleva u Porossi” (Kopiec nr 15 w pobliżu Steblevo w regionie Ros), Arkheologiya , nr. 2, Kijów, 1993, s. 71–84.
Sergeǐ G. Koltukhov „Kurhan Kulakovskogo” (The Kulakovsky kopiec pogrzebu), Khersonesskiĭ sbornik 9, 1998, s. 17-24.
Idem, „’Zolotoĭ’ Simferopol’skiĭ kurgan” („Złoty” kurhan w Symferopolu), Chersonesskiĭ sbornik 10, 1999a, s. 7–20.
Idem, Ukrepleniya Krymskoĭ Skifii (Fortyfikacje Krymskiej Scytii), Symferopol, 1999b.
Idem, „O krymskikh kurganakh s« kollektivnymi pogrebeniyami »” (O krymskich kurhanach z „zbiorowymi pochówkami”), w: Irina I. Gushchina i Denis V. Zhuravlev, red., Pozdnie skify Kryma, Moskwa, 2001, s. 59- 70.
Georg Kossack, „Von den Anfängen des skytho-iranischen Tierstils”, Skythika. Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse , NS 98, 1987, str. 24-86.
Galina T. Kovpanenko, »Kurgany skifskogo vremeni u s. Medvin v Poros’e ”(Kopce pogrzebowe okresu scytyjskiego w pobliżu wioski Medvin w regionie rzeki Ros”), w: Alekseĭ I. Terenozhkin et al., Red., Skify i sarmaty, Kijów, 1977, s. 40-72.
Idem, Kurgany ranneskifskogo vremeni v basseĭne r. Ros ‚ (kopce pogrzebowe z wczesnego okresu scytyjskiego w dorzeczu rzeki Ros), Kijów, 1981.
Sergeĭ D. Kryzhitskiĭ, Sergeĭ B. Buĭskikh, Anatoliĭ V. Burakov. and Valeriĭ M. Otreshko, Sel’skaya okruga Ol’viĭ (Rural hinterland of Olbia), Kijów, 1989.
Sergeĭ V. Kullanda i Dmitriĭ S. Raevskiĭ, „Eminak v ryadu vladyk Skifii” (Eminakes między innymi władcami Scytii), Vestnik Drevneĭ Istorii, 2004, nr. 1, str. 79–95.
Tamara M. Kuzniecowa, Zerkala Skifii VI III ww. do n.è. (Lustra ze Scytii w VI-III wieku p.n.e.), Moskwa, 2003.
Ya. Lazarevskiĭ, „Aleksandropol’skiĭ kurgan” (Kopiec pochówku w Aleksandropolu), Zapiski Rossiiskogo Arkheologicheskogo obshchestva 7, 1895, s. 24–46.
Ivan I. Loboda, Alexandr E. Puzdrovskij i JP Zajcev [Yuriĭ P. Zaĭtsev], »Prunkbestattungen des 1. Jh. N. Chr. in der Nekropole Ust’-Alma auf der Krim, ” Eurasia Antiqua 8, 2002, s. 295–346.
Vladimir E. Maksimenko, ed. Sarmaty i Skifiya: Sbornik nauchnykh dokladov III Mezhdunarodnoĭ konferentsii „Problemy sarmatskoĭ arkheologii i istorii” (Sarmatów i Scythia: zbiór prac naukowych w ramach 3. Międzynarodowa Konferencja „Problemy sarmackiej Alogy i Historii”) , Azow, 1997.
Anastasiya P. Mantsevich, »Golovka byka iz kurgana VI v. Do n.è. na r. Kalitva ”(Głowa byka z kopca grobowego z VI wieku pne na rzece Kalitva), Sovetskaya Arkheologiya , 1958, nr. 2, str. 196-202.
Idem, Kurgan Solokha , Leningrad, 1987.
Konstantin K. Marchenko, „K probleme greko-varvarskikh kontaktov v severo-zapadnom Prichernomor’e V-IV vv. Gotowe. (sel’skie poseleniya Nizhnego Pobuzh’ya) ”(W kwestii kontaktów między Grekami i barbarzyńcami w północno-zachodnim regionie pontyjskim w V-IV wieku pne [Osady wiejskie w dolnym biegu Bugu]), Stratum plus, 1999, nr. 3, str. 145–72.
Konstantin K. Marchenko, Viktor G. Zhitnikov i Viktor P. Kopylov, Elizavetovskoe gorodishche na Donu / Die Siedlung Elizavetovka am Don , Moskwa, 2000.
Inna N. Medvedskaya, „Periodizatsiya skifskoĭ arkhaiki i Drevniĭ Vostok” (Periodization of the Scythian Archaic Era and the Ancient Orient), Rossiĭskaya arkheologiya , 1992, nr. 3, strony 86–107.
Anna I.Melyukova, Vooruzhenie skifov (Weapons of the Scythians), Moskwa, 1964.
Idem, Krasnokutskiĭ kurgan (Kopiec Krasnokutskich), Moskwa, 1981.
Idem, red., Stepi evrope ĭskoy chasti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya (Stepy europejskiej części ZSRR w okresie scyto-sarmackim), Moskwa, 1989.
Catheline Metdepenninghen, „La relations entre l’art urartéen au temps du roi Rusa II et les épées- akinakes de Kelermès et de Melgounov”, Iranica Antiqua 32, 1997, 109–36.
Karl Meuli, „Scythica”, Hermes 70, 1935, s. 121–76.
Borys N. Mozolevskiĭ, Tovsta Mogila (kurhan Tołstaja Mogiła), Kijów, 1979.
Idem, »Skifskie kurgany v okrestnostyakh g. Ordzhonikidze na Dnepropetrovshchine (raskopki 1972-1975 gg.) ”(Scytyjskie kurhany w okolicach miasta Ordzhonikidze w obwodzie dniepropietrowskim [Excavations of 1972-75]), w: Alekseĭ I. Terenozhkin et al., Red. Skifiya , Skifiya red. i Kavkaz, Kijów, 1980, s. 70–154.
Idem, „Skifskiĭ tsarskiĭ kurgan Zheltokamenka” (Scytyjski królewski kopiec grobowy Zheltokamenka), w: Alekseĭ I. Terenozhkin, Borys N. Mozolevskiĭ i Evegniĭ V.Chernenko, red., Drevnosti stepnoĭ Skifii, Kijów, 1982, s. 179-22, s. .
Idem, „K voprosu o skifskom Gerrose” (W kwestii scytyjskiego Gerrosa), Sovetskaya Arkheologiya , 1986, nr. 2, strony 70–83.
Oscar W. Muscarella, „Ziwiye” and Ziwiye: The Forgery of a Provenience, ” Journal of Field Archeology 4/2, 1977, str. 197–219.
Valery S. Ol’khovskiĭ, Pogrebal’no-pominal’naya obryadnost” naseleniya stepnoĭ Skifii (VII III w. Do n.p.) (Funerary i Pamięci Obrządki populacji step Scythia [7th do 3. wieku BCE] ), Moskwa, 1991.
Idem, „Pervyĭ Razmennyĭ kurgan u stanitsy Kostromskoĭ” (Pierwszy kurhan Razmennyi w pobliżu wsi Kostromskaya), Istoriko-arkheologicheskiĭ al’manakh 1, 1995, s. 85–98.
Valeriĭ S. Ol’khovskiĭ i Gennadiĭ L. Evdokimov, Skifskie izvayaniya VII-III vv. do n.è. (Rzeźby scytyjskie z VII-III wieku p.n.e.), Moskwa, 1994.
Elena V. Perevodchikova, „Tipologiya i èvolyutsiya skifskikh navershiĭ” (Typologia i ewolucja terminali scytyjskich), Sovetskaya arkheologiya , 1980, nr. 2, s. 23–44.
Idem, Yazyk zverinykh obrazov (Język obrazów zwierząt), Moskwa, 1994.
Vladimira G. Petrenko, herbu Scythian Necropolis of Krasnoe Znamya w tym Północnego Kaukazu , Moskwie i Berlinie 2005.
Vladimira G. Petrenko, Vladimir E. Maslov i Anatoliǐ R. Kantorovich, »Khronologiya tsentral’noĭ gruppy kurganov mogil’nika Novozavedennoe-II« (Chronologia centralnej grupy kurhanów na cmentarzu Nowozawiedeńskim II), w Valeri I Gulyaev i Valeriĭ S. Ol’khovskiĭ, red., Skify i sarmaty v VII-III vv. do n.è .: Paleoèkologiya, antropologiya i arkheologiya , Moskwa, 2000, s. 238–48.
Boris Piotrovsky, Liudmila Galanina i Nonna Grach, Scythian Art, Oxford and Leningrad, 1987.
Nadezhda N. Pogrebova, „Pozdneskifskie gorodishcha na Nizhnem Dnepre” (późnoscytyjskie miasta-tereny nad Dolnym Dnieprem), Materialy i issledovaniya po arkheologii SSSR 64, 1958, s. 103–247.
Mariya N. Pogrebova i Dmitriĭ S. Raevskiĭ, Rannie skify i drevniĭ Vostok (Early Scythians and the ancient Orient), Moskwa, 1992.
Sergeĭ V. Polin, „O khronologiĭ ranneskifskoĭ kul’tury (po IN Medvedskoĭ)” (O chronologii wczesnej kultury scytyjskiej [według IN Medvedskaya]), Rossiĭskaya arkheologiya , 1998, no. 4, s. 50–63.
Karl Praechter, „Der fünfte Anacharsisbrief”, Hermes 56, 1921, s. 422–31.
Evgeniĭ Pridik, »Mel’gunovskiĭ klad 1763 g.« (The Melgunov treasure of the year 1763), Materialy po arkheologiĭ Rossiĭ 31, 1911, s. 1-21.
Alexandr E. Puzdrovskiĭ, »Pogrebeniya Bitakskogo mogil’nika pervykh vekov n.è. s oruzhiem i konskoĭ uzdoĭ”(Pochowani w Bitak cmentarzyska z CE wczesnych wiekach zawierającej broń i uzdy konia), w Irina I. Gushchina i Denis V. Zhuravlev, eds., Pozdnie skify Kryma , Moskwa, 2001, ss. 122 -40.
Idem, Krymskaya Skifiya VO II v. Zrobić N.E. – III v. N.è. Pogrebal’nye pamyatniki (Krymska Scytia w II wieku pne – III wne. Pomniki grobowe), Symferopol, 2007.
Alexandr E. Puzdrovskiĭ i Alexandr A. Trufanov , Polevye issledovaniya Ust’-Al’minskogo nekropolya (Badania terenowe na nekropolii Ust-Alma), t. I-III. Symferopol, 2016-2017.
Dymitr S. Raevskiĭ, Ocherki ideologii skifo-sakskikh plemen (Eseje o ideologii plemiona Scytów-Saka), Moskwa 1977.
Idem, Model ‚ mira skifskoĭ kul’tury (Model świata kultury scytyjskiej), Moskwa, 1985.
Ellen D. Reeder, red., Scythian Gold : Treasures from Ancient Ukraine, Nowy Jork, 1999.
Franz H. Reuters, Die Briefe des Anacharsis, Berlin, 1963.
Renate Rolle, Michael Müller-Wille i Kurt Schietzel, red., Gold der Steppe : Archäologie der Ukraine, Schleswig, 1991.
Renate Rolle, Wiaczesław Yu. Murzin i Andreĭ. Yu. Alekseev, Königskurgan Čertomlyk : Ein skythischer Grabhügel des 4. vorchristlichen Jahrhunderts Teilbd , Mainz, 1998.
Dmitriĭ Ya. Samokvasov, Mogily Russkoĭ zemli (Groby ziemi rosyjskiej), Moskwa, 1908.
Véronique Schiltz, Les Scythes et les nomades des steppes: VIIIe siècle avant J.-C.-1 er siècle après J.-C., Paris, 1994.
Alexandr N. Shcheglov, Severo-zapadnyĭ Krym v antichnuyu èpokhu (Północno-zachodni Krym w epoce antycznej), Leningrad, 1978.
Valentin P. Shilov, »Raskopki Elizavetovskogo mogil’nika v 1959 g.« (Wykopaliska cmentarzyska Elizawetowskiego w 1959 r.), Sovetskaya arkheologiya , 1961, nr. 1, strony 150–68.
Alexandr I. Shkurko, „O lokal’nykh razlichiyakh v iskusstve lesostepnoĭ Skifii” (O lokalnych różnicach w sztuce Forest Steppe Scythia), w: Anna I. Melyukova i Marina G. Moshkova, red., Skifo-sibirskiĭ zverinyĭ stil ‚ v iskusstve narodov Evrazii, Moskwa, 1976, s. 90–105.
Idem, „Skifskoe iskusstvo zverinogo stilya (po materialam lesostepnoĭ Skifii)” (Scytyjska sztuka stylu zwierzęcego [na materiałach z Leśnego Stepu Scytii]), w Valeriĭ I. Gulyaev i Valeriĭ S. Ol’khovskiĭ, red., Skify i sarmaty v VII-III vv. do n.è .: Paleoèkologiya, antropologiya i arkheologiya , Moskwa, 2000, s. 304-13.
Boris A. Shramko, Bel’skoe gorodishche skifskoĭ èpokhi: Gorod Gelon (miasto-miasto Belskoe z czasów scytyjskich: miasto Gelon), Kijów, 1987.
Pavel N. Shul’ts, Mavzoleĭ Neapolya Skifskogo (Mauzoleum w Scythian Neapolis), Moskwa, 1953.
Liina F. Silant’eva, „Nekropol ‚Nimfeya” (The necropolis of Nymphaeum), Materialy i issledovaniya po arkheologii SSSR 69, 1959, s. 5–108.
Alexandr V. Simonenko, Sarmaty Tavrii (The Sarmatians of the Tauris), Kijów 1993.
Sergeĭ A. Skoryĭ, Kurgan Perep’yatikha (Kopiec Perepyatikha), Kijów 1990.
Idem, Skify v dneprovskoĭ pravoberezhnoĭ lesostepi (Scytowie na leśnym stepie na zachodnim brzegu Dniepru), Kijów 2003.
Tat’yana N. Smékalová, Sergeǐ G. Koltukhov i Jurij P. Zajcew, Atlas pozdneskifskikh gorodishch predgornogo Kryma (Atlas z tych ufortyfikowanych miejsc w tych podnóża o na Krymie), Petersburg, 2015.
Galina I. Smirnova, „Skifskoe poselenie na Nemirovskom gorodishche: obshchie dannye o pamyatnike” (Osada scytyjska w miejscu miasta Nemirowo: Ogólne dane na temat miejsca), Materialy po arkheologii, istorii i ètnografii Tavrii 6, 1998, s. 77 -121.
Élla I. Solomonik, „Épigraficheskie pamyatniki Neapolya Skifskogo” (Epigraphic objects from the Scythian neapolis), Numizmatika i èpigrafika 3, 1962, s. 32–44.
Klaus P. Stähler, „Zum Relief der Schwertscheide von Certomlyk”, in idem, ed., Zur graeco-skythischen Kunst, Münster, 1997, s. 61–84.
Klaus P. Stähler i H-Heige Nieswandt, „Der skythische Goryt aus dem Melitopol-Kurgan”, Boreas 14/15, 1991–92, s. 85–108.
Elena Stolyarik, „Scythians in the West Pontic Area: New Numismatic Evidence”, The American Journal of Numismatics 13, 2001, s. 21–34.
Erast A. Symonovich, Naselenie stolitsy pozdneskifskogo carstva (Populacja stolicy późnego królestwa scytyjskiego), Kijów, 1983.
Aleksiej I. Terenozhkin i Borys N. Mozolevskiĭ, Melitopol’skiĭ Kurgan (The Melitopol kopiec pogrzebu), Kijów, 1988.
Sergei R. Tokhtas’ev „Problema skifskogo yazyka v sovremennoĭ nauke” (Problem z języka Scytów w nowoczesnych badań), w Victor Cojocaru, etniczne kontaktów i kulturalnych wymian północ i SEST z tej Czarnego Morza z tej greckiej kolonizacji do tej osmańskiej podbój, Iasi, 2005, s. 59–108.
Vladimir P. Tolstikov, „K probleme obrazovaniya Bosporskogo gosudarstva” (W kwestii powstania państwa Bosporan), Vestnik Drevnej Istorii , 1984, nr. 3, s. 24–48.
Vladimir P. Tolstikov, Natalia S. Astashova, Georgiǐ A. Lomtadze, Olga Yu. Samar i Olga V. Tugusheva, Drevneĭshiĭ Pantikapeĭ. Ot apoĭkii – k gorodu (The najwcześniej Pantikapajon. Z o apoikia się w mieście, Moskwa, 2017 r.
Marina Yu. Vakhtina, „Osnovnye kategorii grecheskoĭ importnoĭ keramiki iz raskopok Nemirovskogo gorodishcha” (Główne kategorie importowanej ceramiki greckiej z wykopalisk na terenie miasta Niemirowo), Materialy po arkheologii, istorii i ètnografii Tavrii 6, 1998, s. 122-39.
Yuriĭ G. Vinogradov, Politicheskaya istoriya ol’viĭskogo polisa VII-I vv. do n.è. (Historia polityczna Polis of Olbia w VII-I wieku pne), Moskwa, 1989.
Idem, „Greek Epigraphy of the North Black Sea Coast, the Caucasus and Central Asia (1985-1990)”, Ancient Civilizations from Scythia to Syberia I, 1994, s. 63-74.
Idem, „Khersonesskiĭ dekret o„ nesenii Dionisa ”IOSPE I 2 , 343 i vtorzhenie sarmatov v Skifiyu” (Dekret z Chersonesus dotyczący „przenoszenia Dionizosa” IOSPE I, 343 i inwazji Sarmatów na Scytię), VDI , 1997 nie. 3, strony 104-24.
Yuriĭ G. Vinogradov i Yuriĭ P. Zaĭtsev, „Novyĭ èpigraficheskiĭ pamyatnik iz Neapolya Skifskogo (predvaritel’naya publikatsiya)” (Nowy obiekt epigraficzny ze Scytyjskiego Neapolis [publikacja wstępna]), Arkheologiya (Kijów), 2003, nr. 1, s. 44–53.
Alexeĭ A. Voloshinov, „Novye pamyatniki pozdneskifskoĭ skul’ptury iz yugo-zapadnogo i tsentral’nogo Kryma” (Nowe pomniki późnej rzeźby scytyjskiej z południowo-zachodniego i środkowego Krymu), w Irina I. Gushchina i Denis V. Zhuravlev, red. , Pozdnie skify Kryma, Moskwa, 2001, s. 147-55.
Mariya I. Vyaz’mitina, Zolota Balka (Zolotaya Balka), Kijów, 1962.
Tat’yana N. Vysotskaya, Pozdnie skify v yugo-zapadnom Krymu (późni Scytowie na południowo-zachodnim Krymie), Kijów, 1972.
Idem, Neapol ‚: Stolitsa gosudarstva pozdnikh skifov (Neapolis: stolica stanu późnych Scytów), Kijów, 1979.
Idem, Ust’-Al’minskoe gorodishche i nekropol ‚ (Miejsce-miasto Ust’-Alma i jego nekropolia), Kijów, 1994.
Eleonora V. Yakovenko, „Pastyrs’ke gorodishche skifs’kogo chasu” (Pastyrskoe city-site of the Scythian era), Arkheologiya (Kijów) 21, 1968, s. 175–86.
Idem, „Kurgan na Temir-Gore” (Kopiec grobowy w Temir- Górze ), Sovetskaya arkheologiya , 1972, nr. 3, strony 259–67.
Yuriĭ P. Zaĭtsev [Yurij Zaytsev], „Mavzoleĭ tsarya Skilura: fakty i kommentarii” (Mauzoleum króla Skilurosa: Fakty i komentarze), w: Irina I. Gushchina i Denis V. Zhuravlev, Pozdnie skify Kryma , Moskwa, 2001, s. , 13-58.
Idem, The Scythian Neapolis (2nd Century BC do 3rd Century AD): Investigations into the Graeco-Barbarian City on the Northern Black Sea Coast , Oxford, 2004.
Idem, „Oboronitel’nye sooruzheniya kreposti Ak-Kaya v tsentral’nom Krymu (èpokha èllinizma i rimskiĭ okres” (Konstrukcje obronne twierdzy Ak-Kaya na Środkowym Krymie (epoka hellenistyczna i okres rzymski), w Denis V , Zhuravlev, red., S Mitridata duet weteran : Bospor i Prichernomor’e v antichnosti, Moskwa, 2015, s. 164–73.
Yuriĭ P. Zaĭtsev and Valentina I. Mordvintseva, »Varvarskie pogrebeniya Kryma 2 v. Do n.è.-1 vnè.« (Pochówki barbarzyńskie na Krymie od II wieku p.n.e. do I wieku n.e.), u Borisa A. Raeva, Iwana I. Marczenki i Mariny G. Moshkova, red., Sarmatskie kul’tury Evrazii: problemy regionalne’noĭ khronologii, Krasnodar, 2004, s. 174–204.
(Askold Ivantchik)
Pierwotnie opublikowano: 25 kwietnia 2018 r
Link źródłowy anglojęzyczny :